گزارش «جهان اقتصاد» وقتی برق از مصرف جا می‌ماند پازل خاموشی
گلناز پرتوی مهر
در دل روزهای داغ تابستان یا شب‌های سرد زمستان، وقتی کلید برق را فشار می‌دهیم و چیزی روشن نمی‌شود، یک واقعیت تلخ به‌وضوح خود را نشان می‌دهد؛ سیستم تأمین برق دیگر هم‌پای مصرف نیست. ناترازی برق، یعنی فاصله بین آنچه تولید می‌شود و آنچه مصرف می‌گردد، حالا به پدیده‌ای آشنا در زیرساخت انرژی ایران تبدیل شده است. این شکاف روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود، درحالی‌که راه‌حل‌ها یا دیر از راه می‌رسند یا ناکارآمد از آب درمی‌آیند.
ایران، در حالی که یکی از تولیدکنندگان اصلی برق در منطقه به شمار می‌رود، هم‌زمان یکی از پرمصرف‌ترین کشورها نیز هست. الگوی مصرف برق در ایران به‌دلایل مختلف از جمله یارانه‌های سنگین، فرهنگ مصرف غیرمسئولانه، و ضعف در بهره‌وری بسیار بالاست. در سال‌های اخیر، مصرف برق رشد فزاینده‌ای داشته؛ به‌ویژه در تابستان‌ها که کولرها بی‌وقفه کار می‌کنند یا در زمستان‌هایی که گاز کم می‌آید و وسایل گرمایشی برقی فعال می‌شوند.
براساس آمارهای رسمی، پیک مصرف برق در برخی روزهای تابستان از مرز ۷۲ هزار مگاوات عبور کرده؛ درحالی‌که ظرفیت عملی تولید نیروگاه‌های کشور کمتر از این عدد است. در چنین شرایطی، حتی چند درجه افزایش دما یا خاموش شدن چند نیروگاه، می‌تواند منجر به خاموشی‌های گسترده شود.
علت ناترازی برق صرفاً به افزایش مصرف برنمی‌گردد. در سمت تولید، چندین مشکل جدی وجود دارد:
فرسودگی نیروگاه‌ها: عمر بالای بسیاری از نیروگاه‌های کشور باعث کاهش بازدهی آن‌ها شده است. نیروگاه‌هایی که باید با راندمان بالای ۴۵ درصد کار کنند، اکنون در بهترین حالت حدود ۳۳درصد بازده دارند.
توسعه کند انرژی‌های تجدیدپذیر: علی‌رغم شعارها و برنامه‌ها، سهم انرژی‌های نو همچنان کمتر از ۲٪ است. این در حالی است که کشورهای منطقه مثل امارات و عربستان به‌شدت در حال سرمایه‌گذاری روی خورشیدی و بادی هستند.
کمبود سرمایه‌گذاری: تحریم‌ها، عدم اطمینان سرمایه‌گذاران و قیمت‌گذاری دستوری برق باعث شده پروژه‌های جدید نتوانند به‌موقع وارد مدار شوند.
سهم بالای مصرف غیرمولد: بخش خانگی و اداری، سهم بسیار بالایی از مصرف برق را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که بخش تولیدی و صنعتی، که می‌تواند بازده اقتصادی داشته باشد، سهم کمتری دارد.
با افزایش وابستگی به گاز طبیعی در نیروگاه‌ها، کاهش فشار گاز در زمستان مستقیماً به کاهش تولید برق منجر می‌شود. این پدیده باعث شده که حتی در ماه‌هایی که مصرف برق پایین‌تر است، باز هم با بحران مواجه شویم.
در تابستان نیز افزایش شدید استفاده از سیستم‌های سرمایشی، مصرف برق را به اوج می‌رساند. بر اساس برخی برآوردها، بیش از ۲۵ درصد مصرف برق تابستان صرف کولرهای گازی و آبی می‌شود که بیشترشان نیز راندمان مناسبی ندارند.
دولت‌ها در سال‌های گذشته همواره از برنامه‌هایی برای بهبود تراز برق صحبت کرده‌اند؛ اما در عمل، اقدامات مؤثر چندانی دیده نشده است. برخی راه‌حل‌های کلیدی که نیاز به پیگیری جدی دارند، عبارت‌اند از:
افزایش تعرفه پلکانی و هدفمند: اصلاح یارانه‌ها و افزایش تدریجی قیمت برق برای مصرف‌کنندگان پرمصرف می‌تواند نقش مهمی در کنترل مصرف داشته باشد.
سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک: توسعه برق خورشیدی در مناطق مرکزی کشور با تابش بالا می‌تواند بار شبکه را در پیک تابستان کاهش دهد.
هوشمندسازی شبکه برق: با ایجاد زیرساخت‌های "شبکه هوشمند"، امکان کنترل و مدیریت مصرف در لحظه فراهم می‌شود.
بهینه‌سازی مصرف در صنعت و کشاورزی: جایگزینی الکتروموتورهای فرسوده، استفاده از تجهیزات با راندمان بالا، و آموزش کاربران می‌تواند مصرف را به‌شدت کاهش دهد.
ناترازی برق صرفاً به معنای خاموشی چند ساعته نیست. هر بار خاموشی، میلیاردها تومان به صنایع خسارت وارد می‌کند، آموزش و درمان را مختل می‌سازد، اعتماد عمومی را کاهش می‌دهد و حتی زمینه‌ساز حوادثی چون خاموشی در بیمارستان‌ها یا اختلال در زیرساخت‌های حیاتی مانند آب‌رسانی و ارتباطات می‌شود.
به‌عبارتی، ناترازی برق تنها یک مسأله فنی نیست؛ این یک بحران اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی است که نیازمند نگاهی فراتر از اداره برق یا وزارت نیرو است.
برق، در ظاهر فقط نوری است که اتاق را روشن می‌کند یا دستگاهی را به‌کار می‌اندازد. اما در واقع، برق ستون فقرات اقتصاد، امنیت و کیفیت زندگی یک کشور است. در ایران، ناترازی مزمن میان تولید و مصرف برق به پازلی تبدیل شده که قطعاتش یا گم شده‌اند یا به‌درستی در جای خود قرار نگرفته‌اند.
برای کامل شدن این پازل، باید نه‌تنها مصرف‌کننده را آگاه کرد، بلکه سازوکارهای قانونی، اقتصادی و زیرساختی را نیز بازطراحی کرد. وگرنه، در آینده‌ای نه‌چندان دور، نه‌فقط تابستان بلکه تمام سال را در سایه خاموشی‌ها خواهیم گذراند.
