گذار ژئواکونومیک در نظم آسیایی نوین
علی راثی تحلیلگر اقتصادی یادداشت
تحولات اخیر بازار جهانی نفت و جابجایی محورهای اقتصادی از غرب به شرق، زمینه‌ساز شکل‌گیری نظمی نوین در اقتصاد سیاسی آسیا شده است. در این میان، ایران با اتکا به ظرفیت‌های انرژی، مالی و فناوری، در حال عبور از نقش سنتی «تأمین‌کننده نفت خام» به جایگاه «بازیگر هوشمند چندبُعدی» است. داده‌های بازار و رفتار اقتصادی چین، روسیه و سایر قدرت‌های آسیایی، نشان می‌دهد که ایران از مسیر گسترش صنایع پالایش، همکاری‌های مالی غیردلاری، و توسعه فناوری انرژی، در حال تثبیت موقعیت خود به‌عنوان ستون اقتصادی آسیای مستقل از نظام دلاری است.
تحولات ساختاری در نظام انرژی جهانی طی دهه اخیر، موجب تغییر موازنه قدرت میان شرق و غرب شده است. پس از همه‌گیری کووید–۱۹، و با افزایش رقابت تجاری میان ایالات متحده و چین، روند تمرکز قدرت اقتصادی جهان از شمال‌غرب به شرق و جنوب تسریع شد.
در این میان، ایران با وجود استمرار تحریم‌های غربی، توانست با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلیتیکی، ظرفیت انرژی و پیوندهای نوظهور با شرق، مسیر تازه‌ای از رشد درون‌زا را شکل دهد.
بازار جهانی نفت در سه‌ماهه پایانی ۲۰۲۵، با ثبات قیمتی در حدود ۶۰ تا ۶۵ دلار در هر بشکه، نشانه‌ای از تعادل جدید آسیایی را آشکار کرد؛ تعادلی که در آن نه سیاست نفتی آمریکا، بلکه تصمیمات ذخیره‌سازی چین و تولید هوشمند ایران، عامل اصلی تنظیم عرضه و تقاضا به‌شمار می‌رود.
در این شرایط، ایران به‌جای پیروی از الگوی سنتی صادرات نفت خام، به سمت زنجیره‌های ارزش افزوده انرژی و تعاملات مالی غیردلاری حرکت کرده است؛ روندی که نشان از تحول ماهوی در ژئواکونومی ملی دارد.
در سطح کلان، رفتار بازار جهانی انرژی در سال ۲۰۲۵ نشان داد که اعتماد ساختاری سرمایه به شرق جایگزین اعتماد سنتی به سیاست‌های نفتی غرب شده است. سیاست‌های چین در مدیریت واردات، همزمان با همکاری ایران و روسیه در تثبیت عرضه، موجب شکل‌گیری نوعی نوسان هوشمند سه‌گانه شده است:
۱) تنظیم عرضه بر مبنای ثبات تولیدکنندگان مستقل،
۲) کاهش نقش دلار در معاملات انرژی، و
۳) افزایش نقش سیاست‌های منطقه‌ای در قیمت‌گذاری.
ایران در این چارچوب با گسترش صادرات پالایشگاهی و تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل دریایی در خلیج‌فارس و دریای عمان، به یکی از عوامل تعادل در بازار شرق آسیا بدل شده است. این نقش نه صرفاً انرژی‌محور، بلکه راهبردی است؛ زیرا تهران از «قدرت نفتی» به «هوش اقتصادی انرژی» تغییر جهت داده است.
چنان‌که تحلیل‌گران آسیایی تأکید دارند، سیاست انرژی ایران در دهه ۲۰۲۰ به‌جای افزایش حجم تولید، بر مدیریت هوشمند عرضه، تنوع بازار و پیوند زنجیره‌های تولید متمرکز بوده است.
یکی از برجسته‌ترین شاخص‌های تفاوت نظام اقتصادی شرق و غرب، رفتار سرمایه‌گذار است. در حالی‌که بازارهای مالی غرب بر محور نوسان‌گیری کوتاه‌مدت و واکنش‌های روانی می‌چرخند، اقتصادهای آسیایی با رویکرد «تحلیل‌محور» و «ذخیره‌محور» حرکت می‌کنند.
چین، با افزایش ۳.۹ درصدی واردات نفت در سپتامبر ۲۰۲۵ و توسعه ظرفیت ذخیره‌سازی تا بیش از ۱۱.۵ میلیون بشکه در روز، نشان داد که قصد دارد تنظیم‌کننده اصلی تقاضای جهانی باشد.
در همین فضا، ایران با پیوستن به الگوی ذخیره‌محور، ضمن ایجاد ذخایر راهبردی در بندر جاسک و قشم، زمینه‌ساز مشارکت در چرخه رشد درون‌زای آسیایی شده است.
تحلیل‌ها حاکی از آن است که این رفتار هوشمندانه موجب جذب سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه لجستیک انرژی و فناوری‌های پاک گردیده است؛ روندی که وابستگی به بازارهای غربی را کاهش داده و امنیت سرمایه را افزایش داده است. بنابراین، ایران نه تنها در سطح تولیدکننده، بلکه به‌عنوان بازیگر تحلیل‌محور در شبکه سرمایه آسیایی تعریف می‌شود.
تثبیت قیمت جهانی نفت در بازه ۶۰ تا ۶۵ دلار در هر بشکه، بستر شکل‌گیری پروژه‌های خرد و متوسط انرژی در مناطق تولیدکننده را فراهم کرده است. در ایران، این فرصت به شکل رشد زیرساخت‌های مکمل انرژی بروز کرده است:
