روایت «جهان اقتصاد» از پتروپالایشگاهها و نبرد با خامفروشی پتروپالایشگاهها در عصر گذار انرژی
گلناز پرتوی مهر
صنعت نفت ایران در آستانه یک انتخاب تاریخی قرار دارد؛ انتخابی میان ادامه مسیر سنتی فروش منابع خام یا حرکت بهسوی خلق ارزش در زنجیرههای پیشرفته صنعتی. در جهانی که نفت دیگر تنها یک منبع انرژی نیست، بلکه خوراک صدها صنعت پاییندستی به شمار میرود، مفهوم پتروپالایشگاه بهعنوان یکی از جدیترین راهکارها برای تغییر الگوی اقتصادی نفت مطرح شده است.
پتروپالایشگاهها آمدهاند تا تعریف تازهای از «ثروت نفتی» ارائه دهند؛ تعریفی که بهجای صادرات بشکههای خام، بر تولید محصولات متنوع، اشتغالزا و مقاوم در برابر تکانههای سیاسی و اقتصادی تکیه دارد.
در پالایشگاههای سنتی، مأموریت اصلی تبدیل نفت خام به فرآوردههای سوختی است؛ محصولاتی که اگرچه ضروریاند، اما حاشیه سود محدود و بازارهایی حساس به تحریم و نوسان دارند. پتروپالایشگاه اما ساختاری متفاوت دارد. در این مدل، بخشی از نفت خام مستقیماً وارد زنجیره تولید مواد پتروشیمی میشود و محصولاتی با ارزش افزوده بالا تولید میکند؛ محصولاتی که در صنایع پلاستیک، داروسازی، نساجی، بستهبندی و دهها حوزه دیگر کاربرد دارند.
همین تنوع محصول باعث شده پتروپالایشگاهها بهعنوان یک راهحل استراتژیک برای اقتصادهای نفتمحور مطرح شوند؛ راهحلی که ریسک را توزیع و درآمد را پایدارتر میکند.
یکی از آسیبهای دیرینه اقتصاد ایران، وابستگی به درآمدهای ناپایدار نفت خام بوده است. کاهش قیمت جهانی، محدودیت صادرات یا فشارهای سیاسی، بهسرعت این منبع درآمد را دچار اختلال میکند. در مقابل، صادرات محصولات پتروشیمی به دلیل تنوع مشتریان و کاربردها، انعطافپذیرتر است.
پتروپالایشگاهها دقیقاً با همین منطق طراحی شدهاند: کاهش آسیبپذیری اقتصاد نفتی و افزایش تابآوری در برابر شوکهای بیرونی. وقتی نفت به محصول نهایی تبدیل میشود، دیگر صرفاً یک کالای استراتژیک نیست، بلکه بخشی از زنجیره تولید جهانی است.
کارشناسان صنعت انرژی معتقدند تفاوت درآمد حاصل از فروش نفت خام با محصولات پتروپالایشی، فاصلهای چشمگیر دارد. هر بشکه نفت، زمانی که وارد زنجیره پتروشیمی میشود، میتواند چندین برابر ارزش اقتصادی ایجاد کند. این افزایش ارزش افزوده نهتنها درآمد شرکتها را بالا میبرد، بلکه منابع مالی بیشتری برای توسعه زیرساختها و سرمایهگذاریهای جدید فراهم میکند.
از سوی دیگر، توسعه این صنعت موجب رونق صنایع پاییندستی، ایجاد خوشههای صنعتی و افزایش سهم فناوری و دانش فنی در اقتصاد میشود؛ عواملی که در نهایت به رشد پایدار اقتصادی منجر خواهند شد.
پتروپالایشگاهها فقط پروژههای عظیم صنعتی نیستند؛ آنها موتور محرک توسعه منطقهای نیز محسوب میشوند. احداث چنین مجموعههایی، از مرحله طراحی تا بهرهبرداری، هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد میکند. همچنین حضور این صنایع در مناطق کمتر توسعهیافته میتواند به بهبود زیرساختها، افزایش درآمد محلی و کاهش مهاجرت کمک کند.
تجربه کشورهای نفتخیز نشان میدهد که صنایع ترکیبی پالایش و پتروشیمی، نقش مهمی در متوازنسازی توسعه منطقهای ایفا کردهاند.
با وجود تمام مزایا، توسعه پتروپالایشگاهها مسیری ساده و کوتاه نیست. سرمایهگذاری اولیه بسیار بالا، زمان طولانی ساخت و پیچیدگیهای فنی از مهمترین موانع پیش رو هستند. تأمین تجهیزات، فناوریهای پیشرفته و کاتالیستها نیز چالش دیگری است که نیازمند برنامهریزی دقیق و بومیسازی تدریجی است.
همچنین نبود ثبات در سیاستهای انرژی، بهویژه در حوزه قیمت خوراک و تضمین تأمین آن، میتواند سرمایهگذاران را محتاط کند. بدون چارچوبهای شفاف و بلندمدت، ورود بخش خصوصی به این حوزه با ریسک بالا همراه خواهد بود.
کارشناسان تأکید دارند که دولت در توسعه پتروپالایشگاهها باید نقش سیاستگذار و تسهیلگر را ایفا کند، نه مجری مستقیم. ایجاد مشوقهای مالی، تضمین خوراک، تسریع در صدور مجوزها و حمایت از تأمین مالی پروژهها، از جمله اقداماتی است که میتواند فضای سرمایهگذاری را بهبود بخشد.
در مقابل، واگذاری اجرای پروژهها به بخش خصوصی توانمند، ضمن افزایش بهرهوری، فشار مالی را از دوش دولت برمیدارد و سرعت اجرای طرحها را افزایش میدهد.
با مطرح شدن مباحث مربوط به انرژیهای تجدیدپذیر و کاهش مصرف سوختهای فسیلی، این پرسش مطرح میشود که آینده پتروپالایشگاهها چه خواهد شد؟ پاسخ بسیاری از تحلیلگران این است که حتی در سناریوهای گذار انرژی، تقاضا برای محصولات پتروشیمی همچنان رو به رشد خواهد بود.
مواد پلیمری، شیمیایی و ترکیبات پیشرفته، نقش کلیدی در فناوریهای نوین، تجهیزات پزشکی و صنایع پیشرفته دارند. بنابراین پتروپالایشگاهها میتوانند جایگاهی پایدار در اقتصاد آینده نیز داشته باشند.
پتروپالایشگاهها نماد تغییری بنیادین در نگرش به منابع نفتی هستند؛ تغییری از فروش ساده به تولید هوشمندانه. موفقیت این مسیر به تصمیمهای امروز بستگی دارد؛ تصمیمهایی درباره سیاستگذاری، سرمایهگذاری و اعتماد به توان داخلی.
اگر این مسیر با برنامهریزی دقیق و همکاری دولت و بخش خصوصی دنبال شود، پتروپالایشگاهها میتوانند نهتنها خامفروشی را کاهش دهند، بلکه نقش مهمی در شکلدهی به آینده اقتصاد انرژی ایران ایفا کنند؛ آیندهای که در آن نفت، بهجای خامماندن، سازنده ارزش و توسعه خواهد بود.
