جهان اقتصاد گزارش می دهد؛ فرصت طلایی لایروبی سدها
گروه زیربنایی رضا پورحسین
جهان اقتصاد: کامبیز مهدیزاده، در اظهارات اخیر خود به نکته‌ای کلیدی اشاره کرده است که می‌تواند نقطه عطفی در مدیریت منابع آبی ایران باشد. او تأکید کرده که خشکسالی شدید کنونی، با کاهش چشمگیر تراز مخازن سدها، یک پنجره تعمیراتی کم‌نظیر ایجاد کرده است.
این وضعیت، فرصتی طلایی برای انجام عملیات لایروبی عمیق، پایش ژئوتکنیکی دقیق و بهسازی سازه‌ای سدها فراهم آورده است. بی‌توجهی به این فرصت، نه تنها تداوم رسوب‌گذاری را به همراه خواهد داشت، بلکه افت کارآیی زیرساخت‌های راهبردی آب را تشدید کرده و آینده تأمین آب کشور را به خطر می‌اندازد.
امروز، در شرایطی که سطح آب مخازن به پایین‌ترین حد خود رسیده، بهترین زمان برای بازسازی و نوسازی زیرساخت‌های مربوط به آب، سدها، خطوط انتقال و لایروبی است.
این فرصت نباید از دست برود، زیرا تکرار آن ممکن است سال‌ها طول بکشد و هزینه‌های هنگفتی را تحمیل کند. خشکسالی‌های پی‌درپی در دهه‌های اخیر، ایران را با چالش‌های جدی در مدیریت منابع آبی مواجه کرده است. سدهای بزرگ کشور، که نقش حیاتی در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت ایفا می‌کنند، سالانه حجم عظیمی از رسوبات را دریافت می‌کنند.
طبق آمارهای رسمی، بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب رسوب سالانه وارد مخازن سدها می‌شود، که این امر ظرفیت مفید آنها را به تدریج کاهش می‌دهد. برای مثال، سد کرج یا سد دز، که از مهم‌ترین سدهای کشور هستند، بخش قابل توجهی از حجم ذخیره‌ای خود را از دست داده‌اند. کاهش تراز آب در مخازن، اکنون امکان دسترسی به کف سدها را فراهم کرده است؛ چیزی که در شرایط پرآبی تقریباً غیرممکن است.
لایروبی عمیق، که شامل برداشت رسوبات انباشته‌شده در عمق مخزن می‌شود، می‌تواند ظرفیت ذخیره‌سازی را ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش دهد. این عملیات نه تنها حجم آب قابل ذخیره را بیشتر می‌کند، بلکه از فرسایش سازه‌ای جلوگیری کرده و عمر مفید سد را افزایش می‌دهد.
علاوه بر لایروبی، پایش ژئوتکنیکی در این دوره خشکسالی اهمیت دوچندانی دارد. سدهای بتنی و خاکی ایران، که بسیاری از آنها بیش از ۴۰ سال قدمت دارند، نیاز به بررسی دقیق پایداری شیب‌ها، نشت‌یابی و تقویت پی‌ها دارند. کاهش سطح آب، دسترسی به بخش‌های پایین‌دست و بدنه سد را آسان می‌کند و مهندسان می‌توانند با استفاده از تجهیزات پیشرفته مانند سونار و رادار نفوذی زمین، نقاط ضعف را شناسایی کنند.
پوریا ملبوبی، کارشناس حوزه سازه و عمران در این رابطه به جهان اقتصاد، گفت: بهسازی سازه‌ای، از جمله تزریق سیمان برای آب‌بندی ترک‌ها یا نصب سیستم‌های زهکشی جدید، می‌تواند از حوادث ناگوار مانند شکست سد جلوگیری کند.
وی افزود: تاریخ نشان داده که بی‌توجهی به این مسائل، هزینه‌های جانی و مالی سنگینی به بار می‌آورد؛ مانند سیلاب‌های اخیر که بخشی از آن ناشی از ضعف زیرساخت‌ها بود اما فرصت امروز تنها به سدها محدود نمی‌شود. خطوط انتقال آب، که هزاران کیلومتر در سراسر کشور امتداد دارند، نیز در معرض فرسودگی قرار گرفته‌اند.
این کارشناس خاطرنشان کرد: لوله‌های قدیمی، نشتی‌های مداوم و رسوب‌گذاری داخلی، سالانه میلیاردها مترمکعب آب را هدر می‌دهند. با کاهش فشار آب در شبکه‌ها به دلیل خشکسالی، اکنون زمان مناسبی برای تعمیر، تعویض بخش‌های آسیب‌دیده و حتی ارتقای سیستم به لوله‌های مقاوم‌تر است.
لایروبی کانال‌های انتقال، که اغلب با گل‌ولای مسدود می‌شوند، می‌تواند راندمان انتقال را تا ۱۵ درصد بهبود بخشد. این اقدامات، در کنار سدها، زنجیره کامل تأمین آب را تقویت می‌کنند.
اهمیت این فرصت زمانی بیشتر نمایان می‌شود که به بحران آب در مناطق مرکزی و جنوبی ایران نگاه کنیم. استان‌هایی مانند اصفهان، کرمان و سیستان و بلوچستان، با کاهش شدید منابع زیرزمینی مواجه هستند و وابستگی‌شان به سدها افزایش یافته است.
اگر امروز اقدام نکنیم، رسوب‌گذاری ادامه خواهد یافت و کارآیی سدها به زیر ۵۰ درصد ظرفیت اسمی خواهد رسید. این امر نه تنها کشاورزی را فلج می‌کند، بلکه مهاجرت‌های اجباری و تنش‌های اجتماعی را تشدید خواهد کرد. دولت و نهادهای مسئول، از وزارت نیرو گرفته تا شرکت‌های آب منطقه‌ای، باید بودجه‌های اضطراری تخصیص دهند و از ظرفیت بخش خصوصی و فناوری‌های نوین مانند لایروبی مکانیزه با شناورهای تخصصی بهره ببرند.
امروز بهترین و شاید آخرین فرصت برای احیای زیرساخت‌های آبی است. نباید اجازه دهیم این پنجره بسته شود؛ اقدام فوری، کلید نجات منابع آبی ایران است. با برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی بین‌دستگاهی و استفاده از تجربیات جهانی، می‌توانیم از این چالش، فرصتی برای پیشرفت بسازیم.
