بحران انرژی و ضرورت بازنگری در طراحی تأسیسات ساختمانی

در دنیای امروز که کیفیت زندگی شهری به‌طور مستقیم با زیرساخت‌های ساختمانی گره خورده، تهویه مطبوع و سیستم‌های HVAC (Heating, Ventilation, and Air Conditioning) دیگر یک گزینه لوکس یا صرفاً رفاهی نیستند بلکه به ضرورتی حیاتی در طراحی و بهره‌برداری از ساختمان‌ها تبدیل شده‌اند. در ایران با توجه به تنوع اقلیمی گسترده از شمال مرطوب تا جنوب گرم و خشک، اهمیت این سیستم‌ها دوچندان است. غفلت از طراحی اصولی و اجرای دقیق سیستم‌های تهویه مطبوع، نه‌تنها سلامت ساکنین را به خطر می‌اندازد بلکه تبعات اقتصادی، زیست‌محیطی و حتی اجتماعی در پی دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

در وهله نخست، باید به نقش حیاتی تهویه در حفظ سلامت انسان‌ها اشاره کرد در ساختمان‌های مسکونی، اداری و تجاری، کیفیت هوای داخلی (Indoor Air Quality) مستقیماً با عملکرد سیستم تهویه در ارتباط است در شرایطی که آلودگی هوا در کلان‌شهرهایی چون تهران، اصفهان و مشهد به مرزهای بحرانی رسیده، تهویه مناسب می‌تواند نقش یک فیلتر محافظتی را ایفا کند. سیستم‌های HVAC مدرن با فیلترهای چندلایه قابلیت حذف ذرات معلق، آلاینده‌های شیمیایی و حتی ویروس‌ها را دارند در دوران پساکرونا، این ویژگی دیگر یک مزیت نیست بلکه الزام است. متأسفانه در بسیاری از ساختمان‌های نوساز به‌دلیل نگاه صرفاً اقتصادی و کاهش هزینه‌ها از نصب سیستم‌های تهویه پیشرفته صرف‌نظر می‌شود یا به نصب کولرهای گازی غیر استاندارد بسنده می‌گردد که نه‌تنها کارایی لازم را ندارند بلکه مصرف انرژی بالایی دارند و به محیط زیست آسیب می‌زنند.

از منظر بهره‌وری انرژی، HVAC یکی از پرمصرف‌ترین بخش‌های ساختمان است در ایران که با بحران انرژی و مصرف بی‌رویه برق و گاز مواجهیم، بهینه‌سازی این سیستم‌ها باید در اولویت قرار گیرد. استفاده از تکنولوژی‌های نوین مانند VRF (Variable Refrigerant Flow)، سیستم‌های هوشمند کنترل دما و بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند ژئوترمال یا خورشیدی در طراحی تهویه می‌تواند تا ۳۰ درصد مصرف انرژی را کاهش دهد. این عدد در مقیاس ملی به معنای صرفه‌جویی میلیاردها تومان در سال و کاهش فشار بر شبکه برق کشور است اما متأسفانه در بسیاری از پروژه‌های ساختمانی به‌ویژه در بخش خصوصی، دانش فنی مهندسان ناظر یا مجریان محدود به سیستم‌های سنتی است و تمایلی به استفاده از فناوری‌های نوین وجود ندارد این مسئله، ناشی از فقدان آموزش‌های تخصصی به‌روز و نبود الزام قانونی در مقررات ملی ساختمان برای استفاده از سیستم‌های کم‌مصرف و هوشمند است.

از منظر معماری و طراحی داخلی نیز، HVAC نقش تعیین‌کننده‌ای دارد در ساختمان‌های مدرن، هماهنگی میان سیستم تهویه و طراحی فضا نه‌تنها به زیبایی‌شناسی کمک می‌کند بلکه عملکرد سیستم را نیز بهینه می‌سازد. کانال‌کشی‌های اصولی، جانمایی مناسب یونیت‌ها و استفاده از مصالح عایق صوتی و حرارتی، همگی در عملکرد نهایی سیستم تأثیرگذارند در ایران به‌ویژه در پروژه‌های لوکس گاهی طراحی داخلی فدای زیبایی بصری می‌شود و مسیرهای تهویه به‌درستی اجرا نمی‌گردند این موضوع در بلندمدت باعث افت عملکرد، افزایش هزینه‌های نگهداری و نارضایتی ساکنین می‌شود. پروژه‌هایی با ظاهر بسیار مدرن، سیستم تهویه به‌گونه‌ای اجرا شده که نه‌تنها ناکارآمد است بلکه باعث ایجاد صداهای مزاحم، نشت آب یا حتی بروز بیماری‌های تنفسی شده است.

از منظر زیست‌محیطی، HVAC می‌تواند هم تهدید باشد و هم فرصت اگر به‌درستی طراحی و اجرا شود، می‌تواند با کاهش مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای به حفظ محیط زیست کمک کند اما در صورت استفاده از گازهای مبرد قدیمی مانند R22 که هنوز در برخی مناطق ایران رایج است این سیستم‌ها به یکی از عوامل تخریب لایه اوزون تبدیل می‌شوند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، برخی شرکت‌های ایرانی به تولید تجهیزات با گازهای دوستدار محیط زیست مانند R410A روی آورده‌اند اما هنوز راه زیادی تا جایگزینی کامل باقی مانده است در این زمینه، نقش دولت در تدوین و اجرای استانداردهای سخت‌گیرانه، و نقش رسانه‌ها در آگاهی‌بخشی عمومی بسیار حیاتی است.

از منظر اقتصادی، HVAC یک سرمایه‌گذاری بلندمدت است اگرچه هزینه اولیه نصب سیستم‌های پیشرفته ممکن است بالا باشد اما در بلندمدت با کاهش هزینه‌های انرژی، افزایش عمر تجهیزات و ارتقای کیفیت زندگی این هزینه‌ها جبران می‌شوند. در ایران، به‌دلیل نوسانات اقتصادی و تورم، بسیاری از سازندگان ترجیح می‌دهند از تجهیزات ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت استفاده کنند این تصمیم در نهایت به ضرر خریداران و ساکنین تمام می‌شود در انتخاب سیستم تهویه، باید نگاه بلندمدت داشت و از مشاوره تخصصی بهره گرفت.

متأسفانه، فرهنگ مشاوره تخصصی در حوزه تأسیسات هنوز در ایران جا نیفتاده و اغلب تصمیمات بر اساس قیمت و تبلیغات گرفته می‌شود.

باید به نقش سیستم‌های HVAC در تاب‌آوری شهری اشاره کرد در شرایط بحران مانند زلزله، آلودگی شدید هوا یا همه‌گیری بیماری‌ها، ساختمان‌هایی که به سیستم‌های تهویه مطبوع مجهز هستند، می‌توانند به پناهگاه‌های امن برای شهروندان تبدیل شوند این موضوع در طراحی ساختمان‌های عمومی مانند بیمارستان‌ها، مدارس و مراکز خرید اهمیت ویژه‌ای دارد. در ایران، تجربه کرونا نشان داد که بسیاری از مراکز درمانی فاقد تهویه مناسب بودند و همین موضوع به گسترش بیماری دامن زد از این‌رو، باید در بازنگری مقررات ملی ساختمان، تهویه مطبوع به‌عنوان یک مؤلفه حیاتی در طراحی ساختمان‌های عمومی لحاظ شود و بودجه‌های دولتی نیز به ارتقای این زیرساخت‌ها اختصاص یابد.

تهویه و سیستم‌های HVAC در ساختمان‌های امروزی ایران نه‌تنها یک نیاز فنی بلکه یک ضرورت اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی هستند. غفلت از این حوزه، تبعاتی دارد که فراتر از آسایش فردی است و به سلامت عمومی، پایداری انرژی و کیفیت زندگی شهری گره خورده. آینده معماری و شهرسازی ایران، بدون توجه جدی به تهویه مطبوع، آینده‌ای ناقص و پرهزینه خواهد بود. وقت آن رسیده که نگاه ما به این حوزه از سطحی و اقتصادی به نگاهی راهبردی و انسانی تغییر یابد.