اقتصاد شهری در گرو احیای تولید روستایی
زهرا عسگری روزنامه‌نگار
در دهه‌های اخیر، مهاجرت از روستا به شهر به دلایل متعددی از جمله کمبود فرصت‌های شغلی، ضعف زیرساخت‌های رفاهی و آموزشی و نبود حمایت‌های اقتصادی از تولیدکنندگان روستایی شدت گرفته است این روند نه‌تنها موجب کاهش جمعیت فعال در روستاها شده، بلکه به سالخوردگی نیروی کار کشاورزی نیز دامن زده است بر اساس آمار، مهاجرت از روستاها به شهرها در ایران طی سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ رشد ۳۰۰ درصدی داشته است در سال ۱۳۹۵، تعداد خانوارهای شهری سه برابر خانوارهای روستایی شد به طوری که ۱۸ میلیون و ۱۲۵ هزار خانوار شهری در مقابل ۶ میلیون و ۷۰ هزار خانوار روستایی قرار داشتند. همچنین، جمعیت روستایی ایران از ۷۹ درصد در سال ۱۲۸۰ به ۲۵.۹ درصد در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته و پیش‌بینی می‌شود که تا ۳۰ سال آینده این میزان به ۱۶ درصد برسد در چنین شرایطی، تصور اینکه صرفاً با توسعه روستاها بتوان مهاجرت را متوقف کرد و تولید روستایی را به سطحی رساند که نیازهای شهری را تأمین کند، ساده‌انگارانه است.
توسعه روستاها باید بر پایه سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و پایدار صورت گیرد. روستاها با تأمین ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی کشور ظرفیت بالایی برای سرمایه‌گذاری دارند، اما این سرمایه‌گذاری‌ها باید متناسب با نیازهای بازار شهری و با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین انجام شوند در غیر این صورت، تولیدات روستایی همچنان در چرخه سنتی باقی خواهند ماند و توان رقابت با محصولات صنعتی و وارداتی را نخواهند داشت. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی در بسیاری از مناطق روستایی یکی از مهم‌ترین عوامل تضعیف تولید روستایی است. تقریباً ۶۵ درصد از تولیدات کشاورزی کشور بدون فرآوری وارد بازار می‌شود که این امر موجب کاهش ارزش افزوده محصولات و وابستگی بیشتر به واردات می‌شود.
از سوی دیگر مهاجرت معکوس از شهر به روستا، که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته می‌تواند فرصتی برای احیای تولید روستایی باشد اما این روند نیز نیازمند مدیریت صحیح و ایجاد زیرساخت‌های مناسب است. بررسی‌ها نشان داده‌اند که مهاجرت شهر به روستا تحت تأثیر عوامل اجتماعی-اقتصادی مانند سن، جنسیت، سطح تحصیلات و وضعیت شغلی افراد قرار دارد پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰، دو سوم جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند کرد در ایران نیز، مهاجرت به شهرها به دلیل فرصت‌های شغلی و تحصیلی ادامه خواهد داشت، اما چالش‌هایی مانند هزینه بالای مسکن، آلودگی هوا و کمبود منابع شهری می‌تواند این روند را تحت تأثیر قرار دهد در حال حاضر، ۷۰ درصد مهاجرت‌ها در ایران بین شهرها انجام می‌شود در حالی که مهاجرت از روستا به شهر به ۲۰ درصد کاهش یافته است کلان‌شهرها همچنان مقصد اصلی مهاجران هستند، به طوری که ۸۳ درصد مهاجرت‌های داخلی به سمت شهرها جریان دارد.
در این میان، سیاست‌های شهری نیز تحت تأثیر توسعه روستاها قرار خواهند گرفت یکی از تغییرات مهم در سیاست‌های شهری، تمرکز بر تقویت زنجیره تأمین محصولات روستایی و کاهش وابستگی به واردات مواد غذایی خواهد بود. بر همین اساس، شهرها باید زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انبارداری را بهبود بخشند تا محصولات روستایی سریع‌تر و بدون افت کیفیت به بازارهای شهری برسند همچنین، سیاست‌های شهری احتمالاً به سمت تمرکززدایی و توسعه شهرهای اقماری حرکت خواهند کرد تا از تراکم بیش از حد جمعیت در کلان‌شهرها جلوگیری شود.
در نهایت، توسعه روستاها و کاهش مهاجرت به شهرها تنها زمانی می‌تواند به تقویت تولید روستایی برای مصرف شهری منجر شود که با برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه و حمایت‌های دولتی همراه باشد بدون این عوامل، روستاها همچنان با مشکلات ساختاری مواجه خواهند بود و تولیداتشان نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای شهری باشد. بنابراین، دل بستن به این راهکار بدون در نظر گرفتن چالش‌های موجود، نوعی خوش‌بینی غیرواقع‌بینانه خواهد بود. باید با دیدی واقع‌بینانه و انتقادی به این مسئله نگریست و از رویکردهای شعاری پرهیز کرد. توسعه پایدار بدون یک سیاست‌گذاری بلندمدت و عملیاتی، تنها در سطح مباحث تئوریک باقی خواهد ماند و نمی‌تواند تغییری بنیادین در الگوی مهاجرت و تولید ایجاد کند.
