اقتصاد سایه در ایران!

اقتصاد غیررسمی یا اقتصاد سایه در ایران شامل فعالیت‌هایی است که خارج از قوانین و نظارت‌های رسمی دولت انجام می‌شود. این فعالیت‌ها مثل بازار سیاه، قاچاق کالا، کار بدون بیمه و مشاغل خانگی بدون مجوز بخش قابل توجهی از اقتصاد کشور را تشکیل می‌دهند. بررسی‌ها نشان می‌دهد سهم این اقتصاد سایه در تولید ناخالص داخلی ایران ممکن است بیش از ۳۰ درصد باشد که عددی بالا و نگرانی‌برانگیز است و تبعات متعددی در سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی ایجاد می‌کند.

آرمان بهمنی، جامعه‌شناس و تحلیلگر اقتصادی، در گفتگو با خبرنگار جهان اقتصاد می‌گوید: اقتصاد سایه در ایران به دلایل متعددی رشد یافته است، از جمله مشکلات ساختاری اقتصاد، موانع قانونی و پیچیدگی‌های مالیاتی و اداری که باعث می‌شود فعالان اقتصادی ترجیح دهند خارج از چهارچوب‌های رسمی فعالیت کنند. 

وی افزود: این وضعیت باعث شده حجم بزرگی از اقتصاد کشور در فضای غیررسمی باقی بماند و مدیریت آن سخت شود.

به گفته بهمنی، کارشناسان چند دلیل اصلی برای توسعه اقتصاد غیررسمی مطرح می‌کنند؛ اول مشکلات موجود در نظام اداری و قوانین مالیاتی که هزینه ورود به بخش رسمی را برای کسب‌وکارهای کوچک و متوسط بالا برده است. دوم محدودیت دسترسی به منابع مالی و سیستم بانکی که بسیاری از فعالان را به سمت فعالیت غیررسمی سوق می‌دهد. سوم ضعف نظارت و اجرای قوانین که بستر مناسبی برای فعالیت غیررسمی فراهم کرده است.

یکی از پیامدهای مهم اقتصاد سایه کاهش درآمدهای مالیاتی دولت است

 بهمنی ادامه داد: وقتی بخش قابل توجهی از فعالیت‌های اقتصادی خارج از چارچوب رسمی باشد، دولت نمی‌تواند از این فعالیت‌ها مالیات بگیرد و این باعث کاهش منابع مالی و کسری بودجه می‌شود که به نوبه خود موجب کاهش خدمات عمومی و کندی رشد اقتصادی خواهد شد.

همچنین اقتصاد سایه موجب فرار سرمایه می‌شود؛ فعالان غیررسمی معمولاً دارایی‌های خود را به شکل غیرقانونی از کشور خارج می‌کنند که این باعث کاهش سرمایه‌گذاری رسمی، کاهش تولید و افت اشتغال در بخش‌های قانونی اقتصاد می‌شود.

یکی دیگر از مشکلات اقتصاد سایه، نبود داده‌های دقیق و قابل اعتماد درباره وضعیت واقعی اقتصاد است. وقتی بخش بزرگی از فعالیت‌ها در آمار رسمی منعکس نمی‌شود، تصمیم‌گیران نمی‌توانند برنامه‌ریزی‌های درستی داشته باشند و این موضوع باعث ناکارآمدی سیاست‌ها می‌شود.

وی افزود: نیروی کار در بخش اقتصاد سایه فاقد بیمه و حمایت قانونی است که این موضوع سلامت و امنیت اجتماعی آنان را تهدید می‌کند و کیفیت زندگی و رفاه عمومی را کاهش می‌دهد.

بهمنی برای کاهش مشکلات اقتصاد سایه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کند که نخست تسهیل ثبت رسمی کسب‌وکارها و کاهش موانع مالی و اداری است.

 بهمنی می‌گوید دولت باید قوانین را اصلاح کرده، مالیات کسب‌وکارهای خرد و متوسط را کاهش دهد و فرآیند صدور مجوز را آسان‌تر کند. وقتی ورود به بخش رسمی ساده‌تر شود، انگیزه فعالیت غیررسمی کمتر می‌شود.

راهکار دیگر استفاده از فناوری‌های نوین است. ایجاد سامانه‌های الکترونیکی برای ثبت تراکنش‌ها و مالیات‌ها، پرداخت‌های بانکی و افزایش شفافیت می‌تواند فعالیت‌های غیررسمی را به سمت رسمی شدن هدایت کند. این فناوری‌ها همچنین موجب کاهش فساد و افزایش کارایی نظام مالیاتی خواهند شد.

فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی نیز از عوامل مهم کاهش اقتصاد سایه به شمار می‌رود. بدون تغییر نگرش جامعه و فعالان اقتصادی نسبت به فعالیت رسمی، راهکارهای ساختاری کافی نخواهد بود. افزایش آگاهی درباره مزایای فعالیت رسمی مثل امنیت شغلی و بیمه می‌تواند رفتارها را تغییر دهد و اقتصاد غیررسمی را کاهش دهد.

در نهایت اقتصاد سایه چالشی چندوجهی است که ابعاد اقتصادی و اجتماعی دارد و مانع توسعه پایدار و شفافیت اقتصادی ایران است. دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی باید با همکاری سیاست‌های موثر و سازوکارهای اجرایی مناسب را پیاده کنند تا بتوان این مشکل بزرگ را حل کرد.