مالکیت داده های عملیاتی هواپیما
میلاد صادقی- وکیل دادگستری و پژوهشگر حقوق هوافضا
«داده های عملیاتی هواپیما» (Aircraft Operational Data/ AOD)، آن دسته از داده هایی که به وسیله هواپیما یا از ناحیه هواپیما، سامانه ها، اجزاء و حسگرها یا سنسورهای آن پس از ورود هواپیما به چرخه عملیات یک خط هوایی و در مراحل یا فازهای مختلفی همچون پرواز و یا تعمیر و نگهداری هواپیما تولید یا ایجاد میشوند، برای مدیریت مؤثر عملیات خطوط هوایی، وسیله ای حیاتی و بسیار حائز اهمیت به شمار میروند. در حقیقت، پیچیدگی رو به افزایش هواپیماهای مدرن و در کنار آن، ترقیات و پیشرفت ها در فناوری، خطوط هواپیمایی را به شدت به این گونه داده ها، وابسته کرده است.
در تحلیلی ساده و کلاسیک می توان از بحث «مالکیت تبعی» در قانون مدنی کمک گرفت و چنین گفت که این داده ها، همان ثمرات و متعلقات اموالی هستند که طبعاً یا در نتیجه عملی حاصل میشوند و بالتبع به مالک همان اموال تعلق خواهند داشت (ماده 32 قانون مدنی ایران). با این همه، به نظر می رسد که به این تحلیل ساده و کلاسیک و نتایج آن نمی توان به طور کامل تکیه زد.
به راستی در چنین فضایی، گلوگاه ها و عوامل کندکننده چه بوده اند که «انجمن بین المللی حمل و نقل هوایی» (یاتا)، خطوط هوایی و جمعی از تولیدکنندگان هواپیما را گردهم آورده و آنها را مجبور کرده اند تا برای دسترسی و استفاده از «داده های عملیاتی هواپیما» با یکدیگر به گفت و گو بنشینند و بر سر مبادی و اصولی برای دسترسی و استفاده از این داده ها به یک توافق نائل شوند؟
به نظر من، یکی از این گلوگاه ها و عوامل کندکننده، انحصارِ دانشِ دیجیتالی است که خطوط هوایی با آن روبرو هستند. به گفته رئیس سابق هیأت اجرایی «لوفت هانزا تکنیک»، «تایپ های جدید هواپیما این امکان را فراهم می کنند تا داده های عملیاتی به شکلی رمزنگاری شده به تولیدکننده مخابره و منتقل شوند؛ در نهایت این همان تولیدکننده است که با در دست داشتن قدرت لازم، تصمیم خواهد گرفت که داده های مذکور چگونه مورد استفاده قرار بگیرند؛ در این انحصار دانش دیجیتال، بهره برداران هواپیما دیگر قادر نخواهند بود که داده های اطلاعاتی خود را به سادگی، مستقلاً، بدون هزینه (رایگان) و به شکل غیررمزنگاری شده به دست بیاورند». پس در حاکمیت این فضا، منطق حرکت «یاتا» را میتوان فهم و تفسیر کرد.
«یاتا» بعد از مذاکرات و مشورتها با ذینفعان و بازیگران، مبادی یا اصول و رویههایی را به منظور دسترسی و استفاده از «داده های عملیاتی هواپیما» تهیه و منتشر کرده است. مبادی و اصول پنج گانه مورد نظر عبارتند از: 1) رضایت یا موافقت؛ 2) شفافیت؛ 3) مشارکت یا اشتراک؛ 4) قابلیت دسترسی و 5) استفاده مسئولانه.
به نظر من، این قبیل موضوعات را در حقیقت باید نابترین تحولات، تحرکات و گرایشهای صنعت هواپیمایی کشوری دانست. ذی نفعان و بازیگران صنعت هواپیمایی کشوری ایران و به ویژه شرکت های هواپیمایی ایرانی برای آگاهی، تحلیل، ارزیابی و تصمیم گیری کارآمد، باید به این تحولات، تحرکات و گرایشها، توجه کافی و شایسته داشته باشند و البته نیازی به استدلال ندارد که بدون بهره مندی از نیروی انسانی متخصص و صاحب سبک و تجربه، هرگز به این مهم دست نخواهند یافت.
