گوهرهایی که از دست دولت می روند

با اینکه بارها از اهمیت گوهرسنگ‌ها در کشور سخن به میان آمده و بیش از سه سال است که از سوی سازمان‌های دولتی به طور مکرر مطالبی در این رابطه منتشر می‌شود، اما آن‌طور که شایسته است این حوزه نتوانسته به طور چشمگیری نقش چندانی در اقتصاد ایفا کند.

جالب اینکه ایران جزو پیشروترین کشورها در حوزه گوهرسنگ‌ها شناخته شده و افراد تحصیلکرده و علاقه‌مند در این عرصه کم نیستند، اما به دلیل اینکه در این زمینه کار جدی‌ای نشده؛ در نتیجه مشخص هم نیست که در کجاها، چه معادنی وجود دارد. به این ترتیب متاسفانه ایران با قدمت دیرینه‌ای که دارد هنوز نتوانسته قدمی موثر و قابل قبول در این زمینه بردارد. در ادامه جامعه بین‌الملل هم با ایران و معادن آن در این عرصه آشنا نیست و برای همین این صنعت مغفول مانده است.

این درحالی است که برخی کشورها از جمله هند توانسته‌اند جایگاه خوبی در زمینه گوهرسنگ‌ها در دنیا به خود اختصاص دهند تا جایی که صادرات‌شان را به ۵۰ میلیارد دلار هم رسانده‌اند و ۷ درصد تولید ناخالص داخلی‌شان (GDP) مربوط به این بخش است. این آمار بسیار مهمی است، اما در ایران با این همه پتانسیل معدنی که وجود دارد وضعیت صادرات گوهرسنگ‌ها نامشخص است. به طور مثال سال ۹۷ به دنبال واگذاری تعیین ارزش‌ سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی از بانک مرکزی به وزارت صنعت، معدن و تجارت برای صادرات، با درخواست رحمانی، وزیر وقت این وزارتخانه، سنگی بزرگ جلوی پای صادرکنندگان این کالای قیمتی در سراسر کشور از جمله مشهد به عنوان قطب تولید و شهر جهانی گوهرسنگ‌ها قرار گرفت.

در کنار این تصمیم غیر‌کارشناسی، قانون دسته‌بندی کالاهای وارداتی در سال ۹۷ و قرار گرفتن گوهرسنگ‌ها در ردیف ۴ کالاهای ممنوع برای واردات موجب شد ضربه مهلک دیگری به فعالان این عرصه وارد شود و به ‌جای واردات قانونی، قاچاق گوهرسنگ‌ها توسط دلالان رونق بگیرد.

اما کارشناسان دلایل این مهم را در نگاه مسوولان می‌دانند، تا جایی که گفته می‌شود مسوولان مربوطه این کالا را جزو کالاهای لوکس و غیر‌ضروری قلمداد کرده و فعالیت در این زمینه را جدی نگرفته‌اند. در نتیجه به پتانسیل‌هایی که در زمینه گوهرسنگ وجود داشته بی‌مهری کرده‌اند. لازم است مسوولان با دیدی که به سایر معادن دارند به این صنعت هم توجه کنند و به جای بی‌مهری قدمی برای پیشرفت این صنعت بردارند تا گوهرسنگ‌های ایرانی هم بتواند جایگاهی را در دنیا به خود اختصاص دهد.

صنعتی که دلسوز ندارد

در این خصوص رییس پژوهشکده گوهرشناسی گلایه کرد که در معادن ایران پتانسیل‌های فراوانی برای گوهرسنگ وجود دارد، اما متاسفانه این صنعت قدیمی دلسوز و متولی ندارد تا بتواند جایگاهش را در جهان تثبیت کند. وحید احدنژاد در پاسخ به این سوال که طی سال‌های گذشته آیا در زمینه گوهرسنگ‌ها اکتشافات و فعالیت‌های خوبی انجام شده یا نه گفت: طی دهه‌های اخیر در بسیاری از معادن و صنایع معدنی ایران اکتشافات و استخراج‌های خوبی انجام شده است. به عنوان مثال اکتشاف مس ایران جزو برترین‌ها در دنیا محسوب می‌شود. همچنین در آهن و سنگ‌های ساختمانی توانسته‌اند جایگاه خود را در دنیا پیدا کنند، زیرا اکتشاف در این حوزه‌ها را چند دهه است که شروع کرده و بازدهی‌اش را هم دیده‌اند، اما متاسفانه در بخش گوهرسنگ‌ها تاکنون کار جدی‌ای انجام نشده و این حوزه مغفول مانده، زیرا در این زمینه تخصصی وجود نداشته است.

او ادامه داد: سند مدونی در این خصوص به اسم سند ملی توسعه گوهرسنگ‌های ایران از طریق دولت، مصوب و ابلاغ شده است که یکی از بخش‌های آن مساله اکتشاف گوهرسنگ‌ها در سراسر کشور است که امیدواریم این سند بتواند راه را برای پیشرفت گوهرسنگ‌ها باز و مقدمات پیشرفت و جهانی شدنش را ایجاد کند.

مهم‌ترین عامل مغفول ماندن گوهرسنگ‌ها

رییس پژوهشکده گوهرشناسی در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین عامل مغفول ماندن گوهرسنگ‌ها در ایران و نپرداختن به این صنعت چیست، گفت: متاسفانه علت مغفول ماندن گوهرسنگ‌ها، عدم‌آگاهی مسوولان مربوطه بوده است. مثلا مسوولان خیلی راحت مس را می‌فهمیدند، اکتشاف طلا را می‌دانستند ولی در مورد گوهرسنگ‌ها چیزی نمی‌دانستند. ضمن اینکه علاقه‌ای هم به این صنعت نشان ندادند. در حالی که بسیاری از کشورهای آسیایی توانسته‌اند در این صنعت جایگاه خوبی برای خودشان رقم بزنند. او تصریح کرد: در سال ۱۹۷۴ کشور هند ۲۷۰ میلیون دلار صادرات گوهرسنگ و جواهرات داشته است. در سال ۲۰۲۰ جشن صادرات ۵۰ میلیارد دلاری صادرات گوهرسنگ‌ها و جواهرات را گرفته‌اند. طی ۴۰ سال میزان صادراتشان در حوزه گوهرسنگ‌ها چندین برابر شده است. علتش هم این است که اینها آگاه بوده‌اند درحالی که ایران در همان زمان هم پیشروترین بوده است.

احدنژاد درباره اینکه در ایران از چه زمانی روی گوهرسنگ‌ها کار شده است، بیان کرد: ایران اولین گوهرشناس‌های دنیا (مانند ابوریحان بیرونی) را داشته و در این زمینه پیشروترین کشور دنیا بوده است. حتی کتاب‌هایی با قدمت هزار ساله در این زمینه داریم که هنوز هم موجود است، اما با وجود اینها به دلیل بی‌توجهی مسوولان در این حوزه عقب ماندیم و نتوانستیم طی سال‌های اخیر پیشرفت خوبی داشته باشیم.

احدنژاد درباره اینکه علت بی‌توجهی به گوهرسنگ‌ها چیست، گفت: بسیاری گوهرسنگ‌ها را کالای لوکس می‌دانند و مشکل ما هم دقیقا همین مساله است. وقتی اداراتی مثل گمرک، مالیات و ارگان‌های ذی‌ربط مانند قاچاق کالا، بانک مرکزی و غیره، اینها را کالای لوکس و غیر‌ضروری می‌دانند بنابراین به آن اهمیتی نمی‌دهند و جایگاهی برایش در نظر نگرفته‌اند در حالی که اصلا این طور نیست.

وضعیت هند

این فعال معدنی ادامه داد: در سال ۲۰۱۸ در هند حدود سه و شش دهم میلیون نفر مستقیما با گوهرسنگ‌ها مشغول کار شده‌اند. به صورت مستقیم و غیر‌مستقیم حدود ۱۵ و نیم میلیون نفر از مردم هند در این صنعت مشغول کار بودند، اما در ایران چیزی کمتر از ۱۰۰ هزار نفر مشغول چنین کاری هستند که البته جزو شغل اول و دومشان نیست و جزو شغل‌های حاشیه‌ای‌شان است.

او تصریح کرد: ۷ درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) هند مربوط به این بخش است. این آمار بسیار مهمی است، اما در ایران با این همه پتانسیل‌های معدنی که وجود دارد و افراد تحصیلکرده و علاقه‌مند در حوزه گوهرسنگ‌ها فعالیت خاصی نمی‌شود. در حالی که این شغل مثل کار کشاورزی سختی کار ندارد، بلکه بیشتر نیاز به خلاقیت و ذوق دارد، اما متاسفانه اجازه داده نشده روی این صنعت خیلی کاری شود.

راهکارها

رییس پژوهشکده گوهرشناسی در ادامه به پیشنهادات برای پیشرفت در حوزه گوهرسنگ‌ها اشاره و بیان کرد: این مساله باید جزو برنامه‌ریزی‌های اصلی مسوولان باشد که چرا به این مساله تاکنون اهمیت داده نشده است بنابراین مشکلات اصلی تصمیم‌گیران هستند. تصمیم‌گیری که بودجه صنعت و معدن را تخصیص می‌دهد، باید بگوید از بودجه اکتشافی فقط ۲ درصد را به گوهرسنگ‌ها اختصاص دهیم. آن زمان است که متوجه می‌شویم چه تحولی در این بخش ایجاد می‌شود. حداقل در یک سال ۱۰ تن معدن کشف می‌شود که هرکدام از اینها هم می‌توانند چند هزار نفر را به طور مستقیم و غیر‌مستقیم در بخش اکتشاف، استخراج، فرآوری و فروشندگی و سایر بخش‌ها مشغول کار کنند. مثلا در مس فقط یک اکتشاف می‌شود و مستقیما صادر شده و دلارش دریافت می‌شود. بنابراین نمی‌تواند در زمینه اشتغالزایی چندان جایگاهی داشته باشد، زیرا تصمیم‌گیر فقط دلار را می‌بیند و آن را به اشتغالزایی ترجیح می‌دهد و مشکل همین موارد است. او در پاسخ به این سوال که چه معادنی در حوزه گوهرسنگ‌ها در ایران وجود دارد، گفت: چون روی گوهرسنگ‌ها کار نشده مشخص نیست در کجاها چه معادنی داریم. یعنی داده‌های تکنیکال زمین‌شناسی در این مورد وجود ندارد. یکی دیگر از مشکلاتمان هم این است که برخی از زمین‌شناس‌ها برای خودشان شأنی قائل هستند و جلوی کار را می‌گیرند و می‌گویند ما می‌دانیم که در ایران گوهرسنگ وجود ندارد. ولی به نظر من هر کسی این چیزها را بگوید کاملا اشتباه می‌کند. این مسائل باعث شده نگاه منفی در زمینه گوهرسنگ در ایران به وجود بیاید و تصمیم‌گیران را به اشتباه بیندازد که خوشبختانه طی سال‌های اخیر این افراد هم به حاشیه رانده شدند.

برخی‌ها چون پیشکسوت هستند در نشست‌ها دعوت می‌شوند و هر بار می‌گویند ایران گوهرسنگ ندارد و به طریقی جلوی کار گرفته می‌شود. اما به هر حال نسل جوان آگاه هستند و روی این صنعت کار می‌کنند. در سازمان زمین‌شناسی، تیم اکتشافی متشکل از ۳۰ نفر به وجود آمده‌اند که بنده هم درحال آموزش آنها هستم که قرار است کارهای صحرایی انجام دهند. یعنی هم به صورت تئوریک و هم عملی کار انجام می‌شود. در واقع موجی ایجاد شده است که دیگر نمی‌توانند جلوی آن را بگیرند و امید می‌رود که در آینده نزدیک معادن زیادی شناسایی شوند.

قوانین دست‌‌وپا‌گیر

در همین راستا حسین رضوی یکی از فعالان حوزه صنعت گوهرتراشی پیرامون موانع سد راه فعالان سنگ‌های قیمتی و موانع صادراتی در این رشته اظهار می‌کند: متاسفانه نحوه قیمت‌گذاری و ورود دو نهاد نظارتی به این موضوع موجب اتلاف وقت و سد راه فعالان این صنعت شده است. رضوی با بیان اینکه ارزشگذاری صادرات سنگ‌های قیمتی که پیش ‌از این بر عهده بانک مرکزی بود، در اختیار وزارت صنعت، معدن و تجارت قرار گرفته است، می‌گوید: با این شیوه‌نامه، ارزشگذاری فلزات گرانبها توسط بانک مرکزی و ارزشگذاری سنگ قیمتی توسط وزارت صنعت انجام می‌شود و برای صادرات زیورآلات باید دو نهاد نظر دهند.

وی اذعان می‌کند: تا زمانی که قوانین صادرات و واردات سنگ‌های قیمتی اصلاح نشود، نمی‌توان به ثمربخش بودن فعالیت‌های آن امید داشت و در شهر گوهرسنگ‌ها یعنی مشهد رونق بیشتری ایجاد کرد.

این گوهرتراش می‌افزاید: قوانین و مقررات، دست صادرکننده و واردکننده در حوزه سنگ‌های قیمتی و جواهرات را بسته است، به طوری که واردات سنگ‌های قیمتی خام که ماده اولیه برای جواهرسازی و ساخت زیورآلات است، ممنوع شد.