چالش‌ها و پتانسیل‌های بخش معدن در ایران؛ از ذخایر غنی تا تیغ تیز بحران انرژی
راضیه احمدوند خبرنگار
ایران با دارا بودن ذخایر معدنی غنی و متنوع، یکی از کشورهای پیشرو در حوزه معدن و صنایع معدنی به شمار می‌رود. با این حال، این بخش با چالش‌های جدی نظیر ناترازی انرژی مواجه است که تحقق پتانسیل‌های این صنعت را تحت تاثیر قرار داده است. در این تحلیل، به بررسی ذخایر معدنی ایران و چالش‌های پیش روی بخش معدن پرداخته می‌شود.
بخش معدن یکی از ارکان مهم و حیاتی اقتصاد ایران است که با داشتن ذخایر غنی و متنوع، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد و توسعه اقتصادی کشور ایفا کند. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود که در کمربند معدنی جهان قرار دارد، از نظر تنوع و حجم ذخایر معدنی در جایگاه ممتازی قرار دارد. این ظرفیت‌ها نه تنها می‌توانند نیازهای داخلی را تأمین کنند، بلکه فرصتی بی‌نظیر برای صادرات و ارزآوری نیز ایجاد کرده‌اند. با وجود این پتانسیل‌های بالا، بخش معدن کشور با چالش‌های مهمی روبه‌رو است که مانع از بهره‌برداری بهینه از این ذخایر می‌شود. یکی از این چالش‌ها، ناترازی انرژی است که به طور مستقیم بر بهره‌وری این بخش تأثیر می‌گذارد.
ذخایر غنی معدنی ایران
حسن طاهری، فعال معدنی در گفتگو با جهان اقتصاد به آخرین وضعیت معادن ایران پرداخت و گفت: ایران دارای بیش از ۶۸ نوع ماده معدنی است که بسیاری از آنها از جمله سنگ‌آهن، مس، طلا، سرب، روی، آلومینیوم و زغال‌سنگ از اهمیت جهانی برخوردارند. این ذخایر، ایران را به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این مواد معدنی در سطح جهانی تبدیل کرده است. برای مثال، ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سنگ‌آهن در جهان است و ذخایر عظیم روی آن در خاورمیانه بی‌نظیر است. این مزیت‌ها ایران را در موقعیتی قرار می‌دهد که می‌تواند نه تنها نیازهای داخلی خود را تأمین کند، بلکه به یکی از صادرکنندگان عمده مواد معدنی در منطقه و حتی سطح جهانی تبدیل شود.
وی افزود: با داشتن ۳۷ میلیارد تن ذخایر قطعی و ۵۷ میلیارد تن ذخایر بالقوه، ایران ظرفیت بالایی برای توسعه بیشتر در بخش معدن دارد. این ذخایر می‌تواند به عنوان پایه‌ای برای رشد اقتصادی کشور و توسعه صنایع پایین‌دستی معدنی عمل کند. استخراج و فرآوری این مواد معدنی، نه تنها موجب تأمین نیازهای داخلی می‌شود، بلکه می‌تواند فرصت‌های شغلی زیادی را ایجاد کرده و به افزایش صادرات و درآمدهای ارزی کشور کمک کند.
پتانسیل‌های صادراتی و ارزآوری بخش معدن
این فعال معدنی ادامه داد: از آنجایی که ایران یکی از تولیدکنندگان عمده مواد معدنی در جهان است، صادرات مواد معدنی به یکی از منابع مهم درآمدهای ارزی تبدیل شده است. ایران با تولید گسترده‌ای که در زمینه‌هایی مانند سنگ‌آهن، مس، طلا و روی دارد، فرصت‌های بسیاری برای افزایش صادرات و ارزآوری دارد. به طور مثال، سنگ‌آهن یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران است که بخش بزرگی از درآمدهای ارزی کشور را تأمین می‌کند. همین‌طور، تولید و صادرات مس و طلا به عنوان منابع مهم درآمدی دیگر در کنار سنگ‌آهن قرار دارند.
توسعه صنایع فرآوری معدن و تولید محصولات با ارزش افزوده بالا نیز می‌تواند به ارتقای ارزش صادراتی ایران کمک کند. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، با استفاده از ذخایر معدنی خود و فرآوری آنها در صنایع پایین‌دستی، توانسته‌اند به اقتصادهای پرقدرت جهانی تبدیل شوند. ایران نیز می‌تواند با سرمایه‌گذاری در این حوزه، نقش خود را در بازار جهانی تقویت کند.
چالش‌های پیش روی بخش معدن ایران
البته با وجود این ظرفیت‌ها، بخش معدن ایران با مشکلات و چالش‌های زیادی روبه‌رو است که مانع از بهره‌برداری بهینه از منابع معدنی کشور می‌شود. یکی از این چالش‌ها، ناترازی انرژی است که به شدت تأثیرگذار است. تولید انرژی در ایران با توجه به فشارهای اقتصادی، تحریم‌ها و محدودیت‌های موجود، نتوانسته به‌طور کامل با نیازهای بخش معدن هماهنگ باشد. بخش معدن برای فرآوری و استخراج مواد معدنی به انرژی زیادی نیاز دارد، به‌ویژه در فرآیندهای صنعتی مانند ذوب و پالایش. این ناترازی انرژی موجب ایجاد اختلالاتی در تولید و بهره‌وری می‌شود و در نهایت باعث کاهش رقابت‌پذیری معادن ایران در سطح جهانی می‌گردد.
طاهری در ادامه با تاکید بر اینکه این ناترازی به دلایل مختلفی ایجاد شده است؛ اظهار داشت: یکی از دلایل اصلی آن، وابستگی بالای صنعت معدن به سوخت‌های فسیلی مانند گاز و برق است. این وابستگی در شرایطی که کشور با محدودیت‌های تأمین انرژی روبه‌رو است، می‌تواند باعث توقف تولیدات معدنی و کاهش ظرفیت معادن شود. علاوه بر این، ناترازی انرژی موجب افزایش هزینه‌های تولید در بخش معدن و کاهش بهره‌وری معادن نیز می‌شود. این مسائل می‌تواند موجب شود که معادن نتوانند به‌طور مؤثر از ذخایر غنی خود بهره‌برداری کنند.
تأثیر بحران‌های اقتصادی و تحریم‌ها بر بخش معدن
وی افزود: تحریم‌ها و بحران‌های اقتصادی از دیگر چالش‌های عمده‌ای هستند که به‌طور مستقیم بر بخش معدن ایران تأثیر گذاشته‌اند. این تحریم‌ها باعث شده‌اند که بسیاری از تکنولوژی‌های پیشرفته مورد نیاز برای استخراج و فرآوری مواد معدنی به‌سختی وارد کشور شوند. همچنین، محدودیت‌هایی در صادرات و مبادلات مالی ایجاد کرده‌اند که موجب کاهش رقابت‌پذیری معادن ایران در بازارهای جهانی شده است. تحریم‌ها علاوه بر محدودیت‌های مالی، مشکلاتی را در تأمین تجهیزات و تکنولوژی‌های نوین برای ارتقاء فرآیندهای معدنی ایجاد کرده است.
در این شرایط، معادن ایران با کاهش بهره‌وری، کاهش ظرفیت تولید و عدم توانایی در رقابت با کشورهای دیگر مواجه هستند. این بحران‌ها نه تنها به ضرر بخش معدن، بلکه به ضرر کل اقتصاد کشور نیز تمام شده‌اند. بنابراین، به‌منظور رشد و توسعه پایدار در این بخش، لازم است که کشور به‌دنبال راهکارهایی برای کاهش وابستگی به منابع خارجی و جلب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی باشد.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود وضعیت بخش معدن
این کارشناس حوزه معدن گفت: برای اینکه بخش معدن ایران به پتانسیل کامل خود برسد و چالش‌های موجود رفع شود، نیازمند اصلاحات جدی و اقدامات بنیادین در چندین حوزه است:
1. توسعه منابع انرژی پایدار: سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی می‌تواند به رفع ناترازی انرژی کمک کند. استفاده از انرژی خورشیدی و بادی در فرآیندهای معدنی می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری کمک کند.
2. اصلاح قوانین و مقررات: اصلاحات در قوانین معادن به‌ویژه در زمینه حقوق دولتی و تسهیل فرآیندهای استخراج می‌تواند انگیزه بیشتری برای بخش خصوصی ایجاد کند. همچنین، اجرای قوانین به‌گونه‌ای که به توسعه زیرساخت‌ها و افزایش رقابت‌پذیری معادن منجر شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
3. سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های نوین: به‌منظور افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های استخراج، استفاده از تکنولوژی‌های جدید و به‌روز در فرآیندهای معدنی از اهمیت بالایی برخوردار است. ایجاد مراکز تحقیق و توسعه در این زمینه می‌تواند به بهبود کیفیت فرآیندهای تولید کمک کند.
4. تشویق به صادرات و توسعه صنایع پایین‌دستی: توسعه صنایع فرآوری معدن و تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، می‌تواند به رشد صادرات و ارزآوری بیشتر کمک کند. این امر می‌تواند اقتصاد کشور را تقویت کرده و به رشد پایدار در بخش معدن منجر شود.
وی در پایان خاطرنشان ساخت: ایران با دارا بودن ذخایر غنی معدنی، ظرفیت‌های فراوانی برای رشد و توسعه بخش معدن دارد. با این حال، چالش‌هایی مانند ناترازی انرژی، تحریم‌ها و مشکلات قانونی مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها شده است. برای بهره‌برداری بهینه از این منابع، لازم است که کشور به اصلاحات ساختاری در بخش معدن بپردازد و از تکنولوژی‌های نوین و منابع انرژی پایدار بهره گیرد. این اقدامات می‌تواند نه تنها موجب رشد این بخش، بلکه به توسعه پایدار و افزایش رقابت‌پذیری ایران در بازار جهانی منجر شود.
