تولید فناورانه افق گشای توسعه صنعتی

علی دماوندی کناری / پژوهشگر

این روزها بالاترین مقام دولتی در حوزه صنعت در سخنان خود از حرکت به سمت تولید فناورانه و افزایش بهره وری سخن می گوید. خوبی این سخنان درست در این است که وزیر تازه بر صدر نشسته وزارت صمت درک و گفتمان بهتری نسبت به این حوزه در مقایسه با اسلاف خود در این وزارت خانه معظم دارد . حال در اینجا می خواهیم نگاهی کوتاه به این دو مقوله داشته باشیم .

در حوزه تولید فناورانه گزارش های مختلف نشان از آن دارد که ایران روز به روز از فناوری‌های نوین جهان بیشتر فاصله می‌گیرد. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی روند توسعه فناوری‌های متوسط و پیشرفته و جایگاه ایران در جهان طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۹۹ پرداخته است. طبق این گزارش، ایران در سال 1399 (۲۰۲۰) در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از صادرات صنعتی، در رتبه هفتادوسوم از میان ۱۵۴ کشور قرار دارد. این درحالی است که کشورهایی مانند ترکیه (با رتبه ۵۵) و هند (با رتبه ۶۱) در جایگاه بهتری نسبت‌ به ایران قرار دارند. براساس این گزارش در سال 1399 بیش از ۵۴ درصد از صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه‌خام تشکیل می‌دهد. این درحالی است که تنها حدود 0.5 درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولاتی با فناوری‌های پیشرفته و ۳۲.۵ درصد آن نیز متعلق به محصولاتی با فناوری‌های متوسط است. بنابراین می‌توان گفت فناوری‌های پیشرفته سهم چندانی از صادرات کشور ندارد. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد ساختار تولید ایران در دوره ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۹ از نظر فناوری بهبود قابل‌توجهی نیافته؛ چرا که سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از ۴۵ درصد در سال ۸۹ تا سال ۹۹ تغییری نکرده است.

در خصوص شاخص بهره وری عوامل تولید که از مهم ترین شاخص های اقتصادی به شمار می آید ، بررسی ها همچون گزارش بانک مرکزی نشان می دهد شاخص بهره وری اقتصاد ایران در سال 99 نسبت به سال 90 بالغ بر 11 درصد کاهش یافته است. گزارش بانک مرکزی پايين بودن کارايي سرمايه و بهره‌وري پایین نيروي کار را به عنوان مهمترین موانع افزایش بهره وری ذکر می کند و ضعف مدیریت ، وجود سیاست های ناهمسو ، نیروی انسانی غیر متخصص، نبود سیستم ارزشیابی مناسب کارکنان و نبود انگیزه کاری در کارکنان، حاکم بودن روحیه منفعت طلبی فردی و وجود رانت های مختلف را از دیگر موانع و آسیب‌های بهره‌وری برشمرده‌ است .

مشکلات اقتصادی ایران به نوعی بازتابی از پشت کردن به توسعه است و توسعه نیافتگی در ضعف بنیه تولیدی و بهره وری اندک تبلور دارد. مشکلات اقتصادی و اجتماعی کنونی کشور چالش های متعددی را فراروی جریان صنعتی شدن قرار می دهد. اهم این چالش ها عبارتند از بی ثباتی اقتصادی ، فقدان طراحی مجدد ساختارهای دولتی مرتبط با صنعت ، ناتوانی در اصلاح قوانین و مقررات بازدارنده ، ضعف بهره وری در واحد های صنعتی ، ناتوانی در ایجاد چتر حمایتی سیاست خارجی در تعامل جهانی برای واحد های صنعتی و سرانجام ناهمسویی منافع واحدهایی صنعتی با منافع ملی که همان ضعف در دستیابی به بهره وری بالاتر است. بهره وری و رقابت پذیری محورهای اصلی دستیابی به توسعه صنعتی است . ورود دولت ها یا سازمان های شبه دولتی در امور تولیدی که به صورت طبیعی با واحدهای خصوصی به رقابت می پردازند ، خود زمینه ساز بهره وری های پایین تر است ، این دستاورد مهمی است که تجربیات چندین دهه گذشته موید آن است. کشور اگر میخواهد بر فقر غلبه کند نیاز به توسعه صنعتی دارد ، حتی بحث اشتغال هم با تولید صنعتی انجام پذیر است ، اگر چه بخش صنعت کشور به دو دلیل اصلی عدم حضور در بازارهای بین المللی و ماهیت سرمایه بر بودن عملا توان اشتغال زایی قابل توجه را ندارد .

تا وقتی درک درستی از مسئله تولید به خصوص تولید فناورانه ایجاد نشود ، نجات این مرز وبوم از تنگناهای که در آن گرفتار آمده است ، دست نیافتنی خواهد بود. روی گرداندن از تولید فناورانه پیامد های اساسی برای جامعه در بردارد که کل نظام حیات جمعی را بصورت کامل دچار اختلال می کند.

اما تولید فناورانه چیست ؟ تولید فناورانه یا تولید با استفاده از فناوری نوین به معنای استفاده از دانش و فناروی پیشرفته در فرایند تولید کالا و خدمات است . این رویکرد برای افزایش کارایی ، بهبود عملکرد ، کاهش هزینه ها و ایجاد ارزش افزوده بیشتر در فرایند تولید مورد استفاده قرار می گیرد . افزایش تولید ، کاهش هزینه ها ، بهبود کیفیت و عملکرد محصولات ، نوآوری و رقابت پذیری و حفظ منابع طبیعی از مزایای تولید فناورانه به شمار می آیند.

از آنجا که تداوم وضعیت چند دهه گذشته ، کشور و نظام را در تنش های خارج از تحملی فرو برده است ، بنابراین ناگزیر است برای این مشکلات راه حلی بیاید و این راه نجات جز تمرکز همه ظرفیت ها و توانایی ها کشور بر مسئله تولید فناوارنه نیست که خود این توجه و اهتمام نیازمند تن در دادن به برخی الزامات این مسیر همچون سیاست تنش زدایی ، بهبود مناسبات بین المللی و پیوند با محیط بین المللی است . تا زمانیکه تولید فناورانه ارتقاء نیابد، جامعه از نظر اقتصادی اجتماعی و سیاسی در آشوبناکی و بی ثباتی و نوسان و تزلزل به سر خواهد برد .