«جهان اقتصاد» گزارش می دهد نوای خشکی در پاییز ۱۴۰۴

 

 

پاییز ۱۴۰۴ فصلی بود که در آن، باران بیش از هر سال دیگری غایب بود. گویی آسمان در این فصل لب به سکوت بسته و قطره‌ها دعوت‌نامه‌ای برای حضور دریافت نکرده بودند. این گزارش، نگاهی تحلیلی، دقیق و به‌روز به وضعیت کم‌آبی پاییز ۱۴۰۴، دلایل بروز آن و پیامدهایی که هم‌اکنون در حال شکل‌گیری‌اند ارائه می‌دهد.

براساس داده‌های منتشرشده از سوی نهادهای رسمی، پاییز ۱۴۰۴ یکی از خشک‌ترین فصل‌های نیم‌قرن اخیر بوده است. در نیمه نخست پاییز، میانگین بارش‌ها در بسیاری از استان‌های کشور بین ۳۰ تا ۵۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت ثبت شده است. بیش از ۲۰ استان تا اواسط آذرماه هیچ بارش مؤثری تجربه نکرده‌اند و در برخی مناطق حتی یک میلی‌متر بارندگی نیز گزارش نشده است. همچنین حجم ذخایر سدها نسبت به پاییز سال گذشته کاهش قابل توجهی داشته و این موضوع فشار بیشتری بر منابع آب سطحی و زیرزمینی وارد کرده است.

این شرایط سبب شده است که کارشناسان نسبت به نزدیک شدن کشور به شرایط «روز صفر آبی» هشدار دهند؛ روزی که تأمین آب شرب، کشاورزی و مصرف شهری با محدودیت‌های جدی و اضطراری مواجه می‌شود.

روند بلندمدت افزایش دما در کشور، یکی از عوامل اصلی کاهش بارش و افزایش تبخیر منابع موجود است. تغییرات اقلیمی باعث شده مسیر و شدت سامانه‌های بارشی دچار دگرگونی شود، به‌گونه‌ای که سامانه‌ها دیرتر به ایران می‌رسند یا با شدت کمتر حرکت می‌کنند. تحلیل‌های اقلیمی نشان می‌دهند که شرایط جوی مرتبط با اقیانوس آرام – مانند فازهای خنثی یا سرد می‌توانند بارش‌های ایران را به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار دهند.

تحلیل‌های هواشناسی نشان می‌دهد آغاز پاییز ۱۴۰۴ دیرتر از میانگین سال‌های گذشته بوده است؛ این موضوع سبب شد نخستین موج‌های بارشی فصل با تأخیر وارد کشور شوند. چنین تأخیری توان جبران بارش‌های مورد انتظار را ندارد، زیرا معمولاً حجم اصلی بارش‌های پاییزی در همان هفته‌های نخست فصل رخ می‌دهد.

کمبود بارش مستقیم با برداشت‌های گسترده از سفره‌های زیرزمینی ترکیب شده و شرایط ناپایدارتری ایجاد کرده است. بسیاری از دشت‌های کشور سال‌هاست در وضعیت ممنوعه یا بحرانی قرار دارند. حتی اگر بارش‌ها در زمستان افزایش یابد، این افزایش قادر نیست کسری شدید آبخوان‌ها را جبران کند.

کلان‌شهرهایی مانند تهران، مشهد و اصفهان بیشترین وابستگی را به منابع آب سطحی دارند. کاهش بارش به معنی کاهش ورودی سدهاست و این موضوع احتمال اعمال محدودیت‌های مصرف را افزایش می‌دهد. مدیریت مصرف شهری در ماه‌های پس از پاییز اهمیتی دوچندان پیدا کرده است.

کمبود رطوبت خاک و کاهش بارش سبب شده برخی محصولات پاییزه با کاهش سطح زیرکشت مواجه شوند. ادامه این روند احتمالاً الگوی کشت را در بسیاری از استان‌های کشور دستخوش تغییر خواهد کرد. در بلندمدت این مسأله می‌تواند قیمت و میزان عرضه محصولات غذایی را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

افت سطح آب سفره‌های زیرزمینی، خشک شدن چشمه‌ها و تالاب‌ها، افزایش احتمال فرونشست زمین و کاهش کیفیت آب از پیامدهای مهم کم‌آبی هستند. برخی مناطق کشور در سال‌های اخیر بیش از ۳۰ سانتی‌متر فرونشست تجربه کرده‌اند و ادامه روند کم‌بارشی این بحران را تشدید خواهد کرد.

کم‌آبی تأثیری مستقیم بر هزینه‌های تولید، اشتغال در بخش کشاورزی، قیمت مواد غذایی، و مهاجرت از روستاها دارد. این موضوع ممکن است در مناطقی که هم‌اکنون نیز با کمبود منابع مواجه‌اند، مشکلات اجتماعی و اقتصادی را افزایش دهد.

پیش‌بینی‌های فصلی احتمال افزایش بارش‌ها در زمستان را مطرح می‌کنند، اما این افزایش اگر رخ دهد به‌هیچ‌وجه قادر نخواهد بود کمبودهای سنگین پاییز را جبران کند. در برخی استان‌ها حتی بارش‌های بالاتر از نرمال نیز دردی از خشکسالی ساختاری دوا نمی‌کند، زیرا بخش عمده بحران ناشی از برداشت‌های مداوم و نامتوازن از منابع زیرزمینی است.

پاییز ۱۴۰۴ فصلی بود که در آن آسمان رنگ خویشتن‌داری به خود گرفت و بارش‌ها نقش تماشاگر خاموش را ایفا کردند. این فصل به ما یادآور شد که عصر فراوانی آب در بسیاری از مناطق کشور به پایان رسیده است. اکنون زمان آن رسیده که نگاه جامع‌تری به مدیریت آب داشته باشیم؛ نگاه مبتنی بر علم، دوراندیشی و سازگاری. قطره‌هایی که در پاییز نباریدند، در حقیقت زنگ هشداری برای سال‌های آینده بودند. اگر امروز تصمیم نگیریم، فردا ممکن است دیر باشد.