اتاق بازرگانی و ضرورت بازگشت به نقش واقعی

در روزگاری که اقتصاد ایران با مشکلات پیچیده‌ای مثل تحریم‌های خارجی، نوسانات شدید نرخ ارز، کاهش سرمایه‌گذاری و بی‌اعتمادی عمومی دست‌وپنجه نرم می‌کند نقش نهادهایی مثل اتاق‌های بازرگانی بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است. اتاق‌های بازرگانی به‌عنوان نماینده بخش خصوصی و واسطه‌ای میان دولت و فعالان اقتصادی می‌توانند در چنین شرایطی نقش کلیدی ایفا کنند اما واقعیت این است که این نهادها هنوز آن‌طور که باید و شاید نتوانسته‌اند جایگاه واقعی خود را در اقتصاد کشور پیدا کنند.

اتاق‌های بازرگانی باید فراتر از نقش تشریفاتی و نمادین خود بروند و به بازیگرانی تأثیرگذار در تصمیم‌سازی‌های اقتصادی تبدیل شوند این نهادها باید زبان گویای بخش خصوصی باشند؛ یعنی بتوانند مشکلات، دغدغه‌ها و پیشنهادهای فعالان اقتصادی را به‌صورت دقیق و مستند به گوش سیاست‌گذاران برسانند اما متأسفانه در بسیاری از موارد، اتاق‌ها به محلی برای رقابت‌های درون‌گروهی یا لابی‌گری‌های محدود تبدیل شده‌اند و این باعث شده که اعتماد عمومی به آن‌ها کاهش پیدا کند.

در شرایط بحرانی، کشور نیاز به تصمیم‌گیری‌های دقیق و مبتنی بر واقعیت دارد. اتاق‌های بازرگانی می‌توانند با ارائه تحلیل‌های کارشناسی، برگزاری نشست‌های تخصصی و مشارکت در تدوین مقررات، نقش مشورتی مؤثری برای دولت ایفا کنند. البته لازمه این نقش‌آفرینی، استقلال نسبی اتاق‌ها از ساختارهای دولتی و سیاسی است وقتی ترکیب هیئت نمایندگان اتاق‌ها بیشتر بر اساس روابط و نفوذ شکل می‌گیرد تا شایستگی و تجربه، طبیعی است که خروجی آن‌ها هم چندان کارآمد نباشد.

یکی از مهم‌ترین وظایف اتاق‌های بازرگانی در این شرایط، ایجاد فضای گفت‌وگوی واقعی بین دولت و بخش خصوصی است این گفت‌وگو نباید فقط در قالب جلسات رسمی و بی‌نتیجه باشد بلکه باید بر پایه داده‌های واقعی، تجربه‌های میدانی و تحلیل‌های دقیق شکل بگیرد. اتاق‌ها باید بتوانند هم صدای بخش خصوصی را به دولت منتقل کنند و هم سیاست‌های دولت را برای فعالان اقتصادی تبیین کنند این نقش واسطه‌گری اگر به‌درستی انجام شود، می‌تواند به کاهش فاصله میان سیاست‌گذار و فعال اقتصادی کمک کند.

از سوی دیگر با توجه به محدودیت‌های درآمد نفتی، توسعه صادرات غیرنفتی یکی از راه‌های نجات اقتصاد کشور است. اتاق‌های بازرگانی می‌توانند در این زمینه نقش مهمی داشته باشند از شناسایی بازارهای هدف گرفته تا آموزش صادرکنندگان و تسهیل فرآیندهای صادراتی اما برای تحقق این نقش، لازم است که مأموریت‌های اتاق‌ها به‌صورت دقیق و عملیاتی بازتعریف شود نه اینکه صرفاً در حد شعار باقی بماند.

یکی دیگر از حوزه‌هایی که اتاق‌های بازرگانی می‌توانند در آن مؤثر باشند، شفاف‌سازی فضای اقتصادی و مقابله با فساد است این نهادها به‌دلیل ارتباط نزدیک با فعالان اقتصادی می‌توانند تخلفات و رانت‌ها را شناسایی و گزارش کنند اما در عمل، چنین کارکردی کمتر دیده می‌شود. بخشی از این ضعف به نبود حمایت قانونی از افشاگران اقتصادی برمی‌گردد و بخشی دیگر به وابستگی‌های سیاسی و اقتصادی برخی اعضای اتاق‌ها اگر قرار است اتاق‌ها نقش واقعی خود را ایفا کنند باید شفاف، پاسخ‌گو و مستقل باشند.

اتاق‌ها می‌توانند با برگزاری دوره‌های آموزشی، انتشار راهنماها و ارائه مشاوره‌های تخصصی به ارتقاء دانش فعالان اقتصادی کمک کنند این موضوع به‌ویژه در شهرهای کوچک و مناطق کمتر برخوردار اهمیت بیشتری دارد، چون دسترسی به منابع آموزشی در این مناطق محدودتر است.

باید در تدوین برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور نقش فعال‌تری داشته باشند آن‌ها می‌توانند با ارائه دیدگاه‌های بخش خصوصی به اصلاح قوانین و مقررات کمک کنند اما این مشارکت زمانی مؤثر خواهد بود که دولت هم به نقش مشورتی اتاق‌ها باور داشته باشد. متأسفانه در بسیاری از موارد، تصمیم‌گیری‌های اقتصادی بدون مشورت با بخش خصوصی انجام می‌شود و همین باعث می‌شود که آن تصمیم‌ها در عمل با واقعیت‌های بازار همخوانی نداشته باشند.

نباید فراموش کرد که اتاق‌های بازرگانی، هرچند نهادهایی غیرسیاسی هستند اما نمی‌توانند نسبت به تحولات سیاسی و اجتماعی بی‌تفاوت باشند آن‌ها باید در مواقع حساس، موضع‌گیری‌های حرفه‌ای و کارشناسانه داشته باشند و از منافع مشروع بخش خصوصی دفاع کنند این دفاع نباید به معنای تقابل با دولت باشد، بلکه باید در قالب گفت‌وگوی سازنده و منطقی صورت گیرد همچنین، اتاق‌ها می‌توانند با استفاده از ظرفیت رسانه‌ای خود به ارتقاء آگاهی عمومی درباره مسائل اقتصادی کمک کنند.

اتاق‌های بازرگانی در اقتصاد بحران‌زده ایران می‌توانند نقش‌های متعددی ایفا کنند از مشاوره به دولت گرفته تا حمایت از صادرکنندگان از ارتقاء شفافیت تا آموزش فعالان اقتصادی اما برای تحقق این نقش‌ها نیاز به اصلاحات ساختاری، استقلال بیشتر، شفافیت و بازتعریف مأموریت‌ها وجود دارد. اگر اتاق‌ها بتوانند از حالت نمادین خارج شوند و به نهادهایی پویا و تخصصی تبدیل شوند، می‌توانند در عبور اقتصاد ایران از بحران‌های فعلی نقش مؤثری داشته باشند این مسیر آسان نیست اما با اراده جمعی و اصلاحات تدریجی، کاملاً دست‌یافتنی است.