راهكارهای فناورانه‌محور برای عبور از چالش‌های محيط زيستی
نينا شاددلی- پژوهش‌گر ارشد پژوهشكده سياست‌گذاری دانشگاه صنعتی شريف - نگاهی به وضعیت محیط زیست جهان در دو دهه گذشته نشان می‌دهد که اثرات مخرب انسانی بر محیط زیست در حال گسترش است و مسائل حاد و بغرنج مانند آلودگی شدید هوا، کاهش تنوع زیستی، تخریب لایه اوزون، پدیده اثر گلخانه‌ای، گرم شدن کره زمین، تغییرات شدید اقلیمی و اثرات مختلف و متعدد بروز نموده است و در ایران نیز همانند سایر ملل، توسعه شهرنشینی و تبدیل تدریجی مناطق روستایی و جوامع کشاورزی به مناطق شهری و صنعتی، موجب تغییر روابط مناسب انسانی با محیط زیست اطراف خود گردیده است (احد نژاد و همكاران، 1397). منابع طبیعی به‌صورت گسترده در سراسر جهان تحت خطر جدی هستند؛ از کاهش ذخایر ماهی و سواحل فرسوده گرفته تا هوای ناسالم و مناظر تخریب‌شده. تنها در سال 2015، آلودگی منجر به 9 میلیون مرگ زودرس شده است. سیل در جنوب آسیا، خشک‌سالی شدید در آفریقا و طوفان‌های ویرانگر در کارائیب، هزینه‌های سنگینی را بر زندگی، دارایی و اقتصادها گذاشته است. زمانی که این حوادث سهمگین تشدید و تکرار شوند، تأثیرات اقلیمی به نسبت کوچک‌تری مانند افزایش سطح دریا، بحران آب و شکست محصول نیز بسیاری از مردم را وادار به ترک خانه‌های خود و مهاجرت به سایر نقاط می‌کند که همین امر، تبعات بعدی سهمگینی را بر اقتصاد، سلامت، امنیت و دیگر مسائل جهان می‌گذارد.
افزایش سرعت تأثیرگذاری انسان بر طبیعت و منابع طبیعی طی قرن گذشته با توجه به پیشرفت‌ها و توسعه‌های صنعتی صورت گرفته، بسیار محسوس بوده است. به صورتی که شاهد تحولات عظیمی در بخش‌های مختلف طبیعت و منابع زیستی جهان هستیم. کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته که عمده‌ترین مصرف‌کنندگان منابع طبیعی هستند، خود به‌نوعی منجر به آسیب‌های زیست‌محیطی هستند و کشورهای درحال‌توسعه نیز با توجه به رشد جمعیت، شتاب در رشد صنعتی و اقتصادی -به‌مراتب استفاده بیشتر از انرژی و مواد اولیه- به‌نوعی دیگر درگیر این قضیه هستند. در ايران نيز با توجه به شرایط اقلیمی که وجود دارد، مسئله مخاطره منابع طبیعی، قدمتی دیرینه دارد، لذا مدیریت و حفاظت منابع طبیعی برای کشوری مانند ایران که دارای زیست‌بوم‌های متنوع، منابع طبیعی کمیاب و دارای اهمیت است، بسیار حیاتی است و نیاز به توجه ویژه دارد.
مفهوم محیط زیست دربرگيرنده تمام فعالیت‌ها و روابط بين موجودات زنده و محيط اطرافشان است. استفادۀ غیراصولی انسان از محیط‌‌‌زیست، بدون توجه به توان اکولوژیک سرزمین، توازن طبیعت را بر هم زده که حاصل آن زوال و تخریب فراوان در محیط‌‌‌زیست، به‌ویژه در سال‌های اخير بوده است. این در حالی است که امروز دریافته‌ایم بی‌توجهی به قوانین طبیعت و بهره‌برداری غیراصولی از سرزمین عواقب جبران‌ناپذیری برای نسل کنونی و نسل‌های آتی به دنبال دارد. مشکلاتی همچون تغییر اقلیم، کثرت بلایای طبیعی، گسترش ریزگردها، خشکیدن رودها و تالاب‌ها، آلودگی منابع آب‌وخاک، تخریب جنگل‌‌ها، افزایش فرسایش خاک و کاهش شدید سفره‌های آب زیرزمینی؛ گوشه‌ای از عواقب توسعۀ ناپایدار و لجام‌گسیخته‌ای است که انسان، به امید دستیابی به رفاه بیشتر، موجب آن شده است. در این میان، آگاهی از وضعیت موجود و شناخت مسائل و مشکلات مهم محیط زیست می‌تواند افزون بر امکان کنترل سیاستهای نادرست، راه را برای به‌کارگیری سیاستهای موزون و راهکارهای مدیریتی معقول هموار سازد و از تداوم روند تخریب جلوگیری كند.
بر اساس آخرين گزارش ملی وضعیت محیط زیست ایران، درحالی‌که در برخی از شاخص‌های زیست‌محیطی بهبودی نسبی رخ‌داده است، مؤلفه‌های مربوط مانند آب، هوا، زمین و تنوع زیستی همچنان تحت‌فشارهای قابل‌توجهی ناشی از منابع مختلف است و به توجه فوری و اقدام سیاست‌گذاران، دولت، سازمان‌ها و مشارکت مردم در جلوگیری از تخریب بیشتر و حرکت در جهت توسعۀ پایدار نیازمند است.
امروزه چالش‌هاي محيط‌زيستي برای کشور به یک پارادایم تبدیل‌شده است. بررسی ارقام رسمی و جدید کشور حاکی از آن است که در دهه اخير، تقریباً در تمام کشور بحران‌هاي محيط‌زيستي تشديد شده است؛ كشورمان در سال‌هاي اخير با چندین مسئله نوظهور و مشكل محیط زیستی در حال تشدید مواجه شده است. كمبود منابع آب، خشک‌سالی‌های طولانی، طوفان‌های گردوغبار، كاهش تنوع زیستی، زباله‌های الكترونیكی و پلاستیك‌ها، آلودگي هوا و آلودگي خاك كه همه اين مسائل نیازمند اقدامات جمعی و راه‌حل‌های نوآورانه است.
*راهكارهاي مقابله با چالش‌هاي محيط زيست
برای مقابله با چالش‌هاي محيط‌زيستي در کشور راهكارهای متفاوت و در سطوح و ابعاد متفاوت را می‌توان ارائه داد. اين راهكارها در سطوح دستگاهی و مقياس‌های مكانی و زمانی مختلف توسط دستگاه‌های اجرایی و مراکز پژوهشی و تحقيقاتی مختلف در کشور قابل پياده‌سازي و اجرا است. برخي از چالش‌هاي محيط‌زيست به سياست‌گذاري‌هاي محيط‌زيستي مرتبط است؛ سیاست‌گذاری مطلوب در عرصه محیط زیست کشور باید بومی، قابل ارزشیابی، هدایت مداوم و… باشد. راهکار اساسی در این ارتباط، اتخاذ رویکرد «حکمرانی متناسب با محیط زیست» در کنار «حکمرانی محیط زیست» است.
برخي از چالش‌ها و بحران‌هاي محيط زيستي نيز با راهكارهاي فناورانه قابل‌رفع هستند. تكنولوژي طی سال‌های اخیر، ابعاد مختلف زندگی انسان را متأثر نموده است. فناوری‌ها دارای آثار گسترده‌ای بر اقتصاد، تولید و محیط زیست هستند. تأثیرات تکنولوژی بر محیط زیست می‌تواند دارای ابعاد مختلفی باشد، درواقع به‌کارگیری تکنولوژی موجب کاهش مصرف انرژی، کاهش انتشار و تولید زائدات، كاهش آلودگي‌ها، پايش و رصد بهينه مناطق محيط زيستي شود.
*راهكارهای فناورانه
براساس نتايج مطالعه آينده‌نگاري علم و فناوري در حوزه محيط‌زيست كه در پژوهشكده سياست‌گذاري دانشگاه صنعتي شريف صورت پذيرفته، چالش ضعف درسامانه‌های منسجم تولید، جمع‌آوری و انتشار آمار و اطلاعات آب، خاك و هوا جزو مهمترين چالش‌هاي شناسايي شده است كه راهكار فناورانه دارد و با راه‌حل‌هاي فناورانه مي‌توان اين ضعف را پوشش داد از جمله راهكارهاي فناورانه براي اين چالش مي‌توان به فناوری‌های سنجش از دور در پایش، سنجش و رصد منابع و مناطق ، حسگرهای مبتنی بر اینترنت اشیاء در جمع‌آوری اطلاعات و مصرف؛ توسعه فناوري ربات‌های خودگردان (مبتنی بر هوش مصنوعی) برای جمع‌آوری طولانی‌مدت اطلاعات کامل و همچنين فناوری بلاک‌چین در حفاظت از بانک‌های داده و اطلاعات نام برد.
