آینده فولاد، فراتر از شمش و اسلب

در جهان امروز که رقابت صنعتی به مرزهای تازه‌ای رسیده و فناوری‌های نوین هر روز مرزهای جدیدی از توانمندی‌های مواد را می‌گشایند، فولاد دیگر تنها یک آلیاژ ساده آهن و کربن نیست بلکه به‌عنوان یک ماده راهبردی نقش کلیدی در توسعه پایدار، امنیت انرژی، حمل‌ونقل، ساخت‌وساز و حتی صنایع نوظهور مانند انرژی‌های تجدیدپذیر ایفا می‌کند. فولادهای با خواص ویژه یا همان فولادهای پیشرفته (Advanced High Strength Steels - AHSS) اکنون در کانون توجه کشورهای توسعه‌یافته قرار دارند و مسیر تحول صنعتی را از تولید انبوه به تولید هوشمند و با ارزش افزوده بالا هدایت می‌کنند. در ایران اما با وجود جایگاه قابل توجه در تولید فولاد خام، سهم ما از این بازار استراتژیک همچنان ناچیز است؛ گویی در میانه میدان رقابت جهانی، تنها به بازی در حاشیه بسنده کرده‌ایم.

فولادهای پیشرفته، طیفی گسترده از آلیاژها را شامل می‌شوند که با طراحی دقیق ریزساختار، عملیات حرارتی و آلیاژسازی هدفمند، خواصی فراتر از فولادهای معمولی ارائه می‌دهند از فولادهای دوفازی (DP) و ترانسفورمیشن اینداست (TRIP) گرفته تا فولادهای مارتنزیتی، بینیتی، فولادهای زنگ‌نزن داپلکس، فولادهای مقاوم به هیدروژن (HIC-Resistant)، فولادهای ابزار سردکار و گرم‌کار و حتی فولادهای خاص صنایع انرژی و هوافضا، همگی در زمره این خانواده قرار می‌گیرند این فولادها نه‌تنها از نظر استحکام، شکل‌پذیری، مقاومت به خوردگی و سایش و دوام در دماهای بالا برترند بلکه به دلیل قابلیت طراحی برای شرایط خاص در صنایع پیشرفته مانند خودروسازی، نفت و گاز، پتروشیمی، نیروگاه‌ها، تجهیزات پزشکی، رباتیک و حتی صنایع نظامی و فضایی کاربرد دارند به‌عنوان مثال، فولادهای AHSS در کاهش وزن خودرو و افزایش ایمنی سرنشینان نقش حیاتی دارند؛ فولادهای زنگ‌نزن داپلکس در محیط‌های خورنده دریایی و شیمیایی عملکردی بی‌نظیر دارند و فولادهای مقاوم به هیدروژن در خطوط انتقال گاز ترش، مانع از ترک‌زایی و شکست زودرس می‌شوند.

اما پرسش اساسی اینجاست: چرا ایران با وجود ظرفیت بالای تولید فولاد خام، نتوانسته سهمی درخور از بازار فولادهای پیشرفته داشته باشد؟ پاسخ را باید در ساختار معیوب زنجیره ارزش فولاد کشور جست‌وجو کرد. تمرکز بیش از حد بر تولید شمش و اسلب، ضعف در بخش‌های پایین‌دستی مانند نورد تخصصی، عملیات حرارتی دقیق، پوشش‌دهی سطحی و کنترل کیفیت، کمبود زیرساخت‌های تحقیق و توسعه (R&D) و نبود ارتباط مؤثر میان صنعت و دانشگاه، همگی عواملی هستند که مانع از جهش فناورانه صنعت فولاد ایران شده‌اند در حالی که کشورهای پیشرو با سرمایه‌گذاری هدفمند در توسعه گریدهای خاص، استانداردسازی بین‌المللی و صادرات محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا، سودآوری و اشتغال‌زایی را به حداکثر رسانده‌اند ما همچنان درگیر صادرات مواد اولیه‌ای هستیم که در زنجیره جهانی، کمترین ارزش اقتصادی را دارند.

تولید فولادهای پیشرفته نه‌تنها سودآورتر است بلکه به دلیل نیاز به دانش فنی بالا، امکان رقابت قیمتی را کاهش داده و تمرکز را بر کیفیت و نوآوری می‌گذارد به‌عبارت دیگر به‌جای رقابت در قیمت در فناوری رقابت می‌کنیم و این همان نقطه‌ای است که می‌تواند صنعت فولاد ایران را از دامپینگ و نوسانات بازار جهانی نجات دهد. برخلاف تصور رایج، تولید این فولادها الزاماً نیازمند سرمایه‌گذاری‌های سنگین نیست بلکه نیازمند مهندسی دقیق، کنترل فرایند و توسعه منابع انسانی متخصص است. تجربه کشورهایی مانند کره جنوبی و هند نشان داده که با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان در مدت کوتاهی به بازیگر مؤثر در بازار فولادهای خاص تبدیل شد.

فولادهای پیشرفته به دلیل کاهش وزن سازه‌ها، افزایش بهره‌وری انرژی و عمر طولانی‌تر محصولات، نقش مهمی در کاهش مصرف منابع و انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند در شرایطی که ایران با چالش‌های زیست‌محیطی جدی مواجه است، توسعه این نوع فولادها می‌تواند بخشی از راه‌حل باشد به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل، ساختمان‌های سبز و انرژی‌های نو، استفاده از فولادهای سبک و مقاوم به کاهش مصرف سوخت، افزایش ایمنی و کاهش هزینه‌های نگهداری منجر می‌شود.

توسعه فولادهای پیشرفته می‌تواند به استقلال صنعتی کشور کمک کند در شرایط تحریم و محدودیت‌های بین‌المللی، دسترسی به مواد پیشرفته برای صنایع دفاعی، انرژی و زیرساختی اهمیت دوچندان می‌یابد. تولید داخلی این فولادها، نه‌تنها وابستگی به واردات را کاهش می‌دهد بلکه امکان صادرات دانش‌بنیان را نیز فراهم می‌سازد در این مسیر، نقش دولت در سیاست‌گذاری هوشمندانه، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، تسهیل سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و ایجاد مشوق‌های صادراتی، حیاتی است.

زمان آن فرارسیده که از نگاه سنتی به فولاد عبور کنیم.

دیگر نمی‌توان با تکیه بر تولید انبوه و صادرات خام در بازار جهانی حرفی برای گفتن داشت. باید به سمت تولید هوشمند، طراحی مواد برای کاربردهای خاص و خلق ارزش افزوده حرکت کنیم. فولادهای پیشرفته، نه یک انتخاب بلکه یک الزام برای بقا و پیشرفت صنعت فولاد ایران هستند اگر امروز تصمیم نگیریم، فردا تنها تماشاگر بازی دیگران خواهیم بود این یک هشدار نیست یک واقعیت است واقعیتی که باید آن را جدی گرفت، پیش از آنکه دیر شود.