مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه های آبریز نتیجه دیدگاه کارشناسی یا نگرش صرفآ مدیریتی

طی دهه‌های اخیر، تشدید بحران آب و گسترش دامنه آن در مقیاس جهانی بصورت کاهش امکانات عرضه و افزایش تقاضا و تشدید رقابت و بروز تعارضات محلی، ملی، منطقه ای و بین المللی میان استفاده‌کنندگان، آلودگی بی سابقه منابع سطحی و زیرزمینی، کارایی نامطلوب اقتصادی و وجود بی عدالتی در توزیع و مصرف آب و... موجب شده تا رویکرد مبتنی بر توسعه انسان‌محور و مشارکت‌جو در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب در سطح حوضه‌های آبریز به پارادایم غالب مدیریت آب در جهان معاصر بدل گردد. در همین راستا ضرورت انجام مطالعات سیستمی در سطح حوضه‌های آبریز بعنوان پشتوانه ای برای تصمیم سازی، سیاست گذاری و برنامه ریزی و نیل به مدیریت یکپارچه، مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گرفته است. مدیریت یکپارچه منابع آب، سعی در تخصیص بهینه منابع آبی و جلوگیری از استفاده نامطلوب از این منابع، توجه به نسل‌های آینده و حفظ و حراست از اکوسیستم‌های طبیعی دارد. بنابراین هدف اصلی از مدیریت یکپارچه منابع آب، تشخیص و تعیین انتخاب ها و اختیارهایی برای مدیریت منابع آب و خاک است. این مدیریت به ابعاد مختلفی از نهادها و ارگانهای دولتی(در سطوح محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی)، مردم و فرهنگ جوامعانسانی واقع در سطح حوضه نیز توجه دارد. بر این اساس یکی از جنبه‌های مطالعات سیستمی حوضه رودخانه کرخه، بررسی و تحلیل ‌های اجتماعی است که ضمن شناسائی ذیمدخلان و ذینفعان در سطح حوضه کرخه، به بررسی مهمترین چالشها و تعارضات شکل گرفته ناشی از بهره‌برداری از منابع آب در آن حوضه پرداخته است. گفتنی است حوضه آبریز رودخانه کرخه، از لحاظ تقسیمات سیاسی و اداری، هفت استان از استان‌های کشور (استانهای کرمانشاه، همدان، لرستان، مرکزی، کردستان، ایلام و خوزستان) را تحت پوشش خود قرار داده است. در مجموع 31 شهرستان، 4775 سکونتگاه روستائی (دارای سکنه) و 56 کانون شهری از استانهای مذکور در این محدوده استقرار یافته است. براساس اطلاعات سرشماری سال 1395، بیش از 4 میلیون نفر در این محدوده سکونت دارند که حدود 62 درصد آنها ساکن مناطق شهری و 38 درصد ساکن نقاط روستایی هستند. علاوه بر این، حوضه کرخه با داشتن امکانات بالقوه توسعه کشاورزی، دارای بیش از یک میلیون هکتار اراضی قابل آبیاری است و دستیابی به رشد و توسعه در حد ظرفیت منابع تولید انرژی برقابی و کشاورزی این حوضه مستلزم رفع محدودیتها و تنگناهای موجود از یک سو و برنامه ریزی در استفاده بهینه از منابع آب و خاک آن، از سوی دیگر می‌باشد. کثرت استان‌ها و شهرستان‌های واقع در سطح حوضه و نبود سیستم مدیریت جامع یکپارچه برای بهره‌برداری از منابع آب آن، کثرت طرح‌های توسعه منابع آب در سطح حوضه و ناهماهنگی مجریان متعدد اینگونه طرح‌ها و افزایش تقاضای آب در سال‌های متوالی به دلایل متعدد (از جمله رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، توسعه صنایع و معادن و ...) و تعارضات بین استانی و تعارضات داخل استانی (بهره‌برداران بالادستی و پائین‌دستی) و بین مصرف کنندگان مختلف (کشاورزی، شرب و صنعت)نشان از اهمیت این حوضه در برنامه ریزی های مرتبط با طرحهای منابع آب کشور دارد.از مهمترین تعارضات فرااستانی موجود در سطح حوضه آبریز کرخه می توان به تعارضات بیناستان های ایلام و کرمانشاه(برداشت بیش از حد آب در بالادست و آلایندگی آب رودخانه‌های وارده به ایلام از کرمانشاه و احداث سد چناره در کرمانشاه و شکل گیری تعارض در صورت عدم تامین حقابه‌های استان ایلام)، خوزستان و ایلام(تخصیص 300 م.م.م آب از تونل سد کرخه به دشت عباس استان ایلام علاوه بر تخصیص اولیه)، خوزستان و لرستان(تعارضات ناشی از چگونگی و میزان تخصیص آب از سد کرخه برای پائین دست استان خوزستان) و کرمانشاه و همدان(ورود فاضلاب‌های صنعتی، کشاورزی و انسانی استان همدان در سرشاخه‌های کرخه و اعتراض کرمانشاه به آلودگی آب رودخانه) اشاره نمود. همچنین مهم‌ترین تعارضات و پیامد‌های اجتماعی ناشی از آب در داخل استان‌های حوضه کرخه مشتمل بر استان خوزستان(تعارضات ناشی از تخصیص آب کشاوری پایاب کرخه به شرب شهرهای شوش و دشت آزادگان و تنش‌های شکل گرفته مابین بهره‌برداران و مسئولین و نیز تخریب برخی تاسیسات شبکه آبیاری و زهکشی، خشک شدن هورالعظیم ناشی از کاهش آب ورودی به آن، حاد شدن مسائل و مشکلات مرتبط با منابع آب استان تا حد تعیین استاندار بعنوان رئیس ستاد خشکسالی و آلایندگی آب رودخانه‌های کرخه توسط فاضلاب‌های انسانی و صنعتی واقع در حاشیه آن)، ایلام(ورود فاضلاب‌های انسانی و صنعتی در محدوده شهرستان‌های شیروان چرداول، ایلام و دره شهر به آب رودخانه کرخه، نبود عدالت و توازن در مدیریت عرضه و تقاضای منابع آب داخل استانی، تجمعات مکرر بهره برداران شهرستان شیراوان چرداول مقابل فرمانداری در خصوص اعتراض به مسائل و مشکلات مرتبط با منابع آب، تشکیل چندین نوبت جلسات شور‌های تامین استان در خصوص مسائل و مشکلات مرتبط با منابع آب استان، وجود مشکل تامین آب شرب حدود 60 روستای شهرستان شیروان چرواول و بلاتکلیفی مسئولین سیاسی و اداری استان در خصوص اجرا و یا عدم اجرای سد سازبن)، لرستان(تخصیص آب چشمه پریان از کشاورزی به شرب و مسائل و پیامدهای ناشی از آن در شهرستان کوهدشت، خالی از سکنه شدن نزدیک به 70 آبادی استان طی دهه‌های اخیر بعلت کم آبی، بروز اختلاف و درگیری نزد بهره برداران مناطق فیروزآباد، ژیریان، قلائی و دادم رود بر سر منابع آب، تخصیص آب رودخانه کاکارضا به اراضی کشاورزی ده پیرو مسائل و پیامدهای اجتماعی ناشی از آن، وجود تنش‌های اجتماعی میان بهره برداران بالادستی و پائین دستی رودخانه رازآور، بروز درگیری بر سر آب در روستاهای دکاوند و دره تنگ، نبود آب شرب بهداشتی در 172 روستای شهرستان سلسله و تشکیل چندین مرتبه جلسه شورای تامین استان در خصوص مسائل و مشکلات اجتماعی ناشی از آب)، همدان(معضل جدی در بهره برداری از منابع آبهای زیرزمینی در دشت نهاوند، بروز درگیری و اختلاف نزد بهره برداران بالادستی و پائین دستی شهرستان نهاوند، ورود فاضلاب‌های انسانی و صنعتی به رودخانه‌های جاری در سطح این استان، وجود مشکل آب شرب در اکثر شهرهای شهرستان ملایر و روستاهای آن، ارجاع ماهانه بیش از 30 پرونده شکایات مردمی شهرستان نهاوند به مراجع قضایی در خصوص مسائل مرتبط با آب و بروز تعارضات جدی پس از اجرایی شدن طرح‌های توسعه منابع آب پیش‌بینی شده در استان) و کرمانشاه(استقرار بیش از 40 درصد از کل جمعیت حوضه در محدوده سکونتگاه‌های این استان، قرار گیری بالاترین درصد شاغلین بخش کشاورزی (با 33%) در محدوده این استان، بالاترین درصد شهرنشینی و تمرکز واحدهای صنعتی حوضه مرتبط به این استان، مسائل و مشکلات اجتماعی مرتبط با کم آبی در محدوده دشت‌های ماهیدشت و سنجابی، مشکلات تامین آب شرب و صنایع در اطراف شهرهای کرمانشاه و بیستون، مشکلات ناشی از عدم تامین آب مورد نیاز طرح‌های توسعه صنعتی شهرستان اسلام‌آباد، مسائل و مشکلات ناشی از ورود فاضلاب‌های انسانی و صنعتی در حاشیه رودخانه‌های قره‌سو و گاماسیاب، نداشتن رویکرد جامع و سیستماتیک در انجام مطالعات طرح‌های توسعه منابع آب استان، اولویت بندی مناطق بحرانی به ترتیب ماهیدشت، فیروزآباد، مرکزی و کورزان، درگیری و نزاع منجر به قتل بر سر آب حوضه و فقدان آبشرب و بهداشتی نزدیک به 300 روستا در سطح شهرستان کرمانشاه) بوده است. بدون شک به دلیل محدودیت منابع آب و تشدید رقابت بین مصرف کنندگان مختلف در بالاست و پایین دست تعارضات اجتماعی نسبت به یک دهه گذشته دشتخوش تغییرو تحولی جدی شده است. بطور کلی افزایش نــیازهای آبــی در بالادست و پایین‌دست در بخش‌های مختلف و محدودیت منابع آب بویژه در سال‌های گذشته و نیز تعدد طرح‌های توسعه منابع آب در سطح حوضه کرخه، موجب شده هر گونه تغییر در بهره‌برداری از این منبع آبی مشترک توسط جوامع محلی و مدیران با حساسیت بیشتری نسبت به گذشته دنبال شود. آنچه مهم به نظر می‌رسد آنست که با اجرائی شدن هر یک از طرحهای مطالعاتی در سطــح حوضه و بدون یک برنامه جامع مورد تایید تمامی ذیمدخلان، می‌توان انتظار داشت که تعارضات میان مصرف کنندگان مختلف، استان‌های مختلف، بالادستی‌ها و پائین‌دستی ها شدت بگیــرد. بدیهی است هر گونه تغییر در رژیم بهره‌برداری از منابع آب کرخـه مبتنی بر نگرش تک ساحتی، نقطه ای و با ملاحظات ســیاسی نه تنها آخرین ذینفع را متضرر می‌سازد که در نهایت پایداری کل سیستم را مختل خواهد نمود. در حالی که 14 سال قبل و با استناد به بررسی های صورت گرفته در سال 1387 و جمعبندی از جمیع جهات و تحلیل نقاط قوت و ضعف و ارزیابی ظرفیت، پتانسیل ها و ریسک و مخاطرات و به منظور مدیریت مخاطرات و تقلیل تنش های اجتماعی موجود(مرتبط با منابع آب) در سطح استان ها و شهرستان های حوضه پیشنهاد تشکیل شورای مدیریت آب حوضه کرخه بعنوان یک ضرورت و اقدامی عاجل برای برقراری تعادل در عرضه و تقاضا و برقراری عدالت از طریق مدیریت تعارضات با تکیه بر منافع مشترک گردید اما این موضوع مهم با بیش از یک دهه تاخیر شکل گرفت. قابل توجه اینکه با سپری شدن بیش یک سال از تغییر ساختار و تشکیل حوضه های آبریز، هنوز ماموریت و اهدافی برای آن تدوین و ترسیم نشده است. لازم به ذکر است در خصوص آسیب شناسی تغییر ساختار وزارت نیرو در فروردین 1400 مطلبی تحت عنوان"تغییر ساختار بدون تحول رویکردها صرفآ پاک کردن صورت مسئله است(تغییر ساختار در وزارت نیرو و تداوم سیاست نامشارکتی و رویکرد تک ساحتی فنی و مهندسی در حوزه اجتماعی)" تهیه گردید که مورد توجه قرار نگرفت.