«دیپلماسی آب» گره گشای مشکل حق آبه ایران از هریرود

گزارش جهان اقتصاد از وضعیت آبهای مرزی شمال شرق کشور

آیا هریرود به سرنوشت هیرمند دچار می شود؟

این روزها به موازات دیواره‌های بلند سد دوستی در ایران،‌ سد دیگری در آن سوی مرز، در کشور افغانستان بر روی هریرود قد علم کرده است؛‌ سدی که با بهره‌برداری از آن تامین آب شرب شهر مشهد و آب کشاورزی دشت سرخس با چالش زیادی مواجه خواهد شد. افغانستان بر این باور است که از طریق کنترل آب‌های خروجی‌اش به سمت ایران قادر است رفتار و تصمیمات سیاسی ایران در زمینه فروش نفت ارزان و پذیرش مهاجران را کنترل کند. درواقع، افغانستان دکترین سیاست خارجی خود را مبتنی بر کنترل آب قرار داده است. شاهد این مدعا این است که رییس جمهور افغانستان با اشاره به «حوضه آبی هریرود» می گوید: اگر دولت ایران برای حل معضل مهاجران اقدام نکند، کابل هم نیازی نمی‌بیند تا به خواست‌های ایران در رابطه با «حقابه» ایران ترتیب اثر دهد. کابل در مواجهه با کشورهای همسایه در موضع ضعف نیست و کشورهای همسایه هم به افغانستان احتیاج دارند. بر اساس گزارشی که خبرگزاری مهر در تاریخ ۱۸ تیرماه ۹۶ منتشر کرده است، رییس جمهور افغانستان به طور صریح عنوان کرده است: «اگر ایران به اخراج مهاجرین افغان ادامه بدهد، افغانستان تمام روابط بازرگانی خود با این کشور را قطع خواهد کرد!» اشرف غنی در این چند جمله به‌خوبی بخش بزرگی از نیات ژئوپولیتیکی افغانستان در خصوص ایران را تبیین کرده است. به عبارت ساده‌تر، به نظر می‌رسد، اقدام افغانستان در احداث سدهای گوناگون در آینده چالش‌سازی‌های متعددی در حوضه‌های آبی متفاوت ایجاد خواهد کرد. افغانستان قصد دارد، تجربه سیستان در بی توجهی به حق آبه هیرمند را در استان خراسان تکرار کرده و با احداث سدهای مختلف بر هریرود ازجمله سد سلما، به‌طورکلی نیمه شرقی ایران را تحت تاثیر چالش های حیاتی قرار دهد. سد سلما که با همکاری هندی‌ها در بالادست هریرود ساخته شده است، بخش زیادی از آب هریرود را در مخزن خود جمع می کند و با این اتفاق برای پر شدن مخزن سد دوستی یا باید چشم انتظار آسمان باشیم یا به بخشش قطره چکانی «سلما» بسنده کنیم. کارشناسان تاکید می کنند: با این شرایط اگر تمهیداتی اندیشیده نشود، مردم مشهد تشنه خواهند ماند؛ فاجعه‌ای که پیش از این در جنوب شرقی کشور نیز اتفاق افتاد و احداث دو سد کجکی و کمال‌ خان از سوی دولت افغانستان روی هیرمند، خشکی هامون و نابودی زندگی هزاران نفر از هموطنان سیستانی را رقم زد. ساخت سد سلما، پیش از ساخت سد دوستی آغاز شده بود، اما جنگ و درگیری در افغانستان طرح را برای سال‌های طولانی متوقف کرد. به رغم این وقفه اما متاسفانه مسئولان کشورمان بیش از یک دهه گویی تنها امید «ساخته نشدن» سد سلما را در سر می پروراندند و هیچ اقدام عملی برای جلوگیری از آنچه امروز به عنوان فاجعه از آن یاد می کنند، انجام ندادند و در نهایت آنچه حاصل شد از دست رفتن آب هایی بود که می توانستیم به عنوان ذخیره آبی کشور حفظ کنیم. امروز در حالی ساخت سد سلما نگرانی‌ زیادی را برای کشورهای ایران و ترکمنستان به ارمغان آورده که پیگیری‌ این دو کشور و نامه‌نگاری با دولت افغانستان در این زمینه همچنان بی‌نتیجه مانده است.

**پاسخ عجیب وزارت خارجه

با اینکه وزارت خارجه دولت یازدهم ایران در اردیبهشت ماه ۹۶، زمان بندی سه ماهه‌ای را به منظور توافق بر سر حق آبه هریرود برای دولت افغانستان مشخص کرده بود اما تاکنون خبری مبنی بر تفاهم در این زمینه اعلام نشده است و بعد از گذشت ۵ ماه از زمان بندی تعیین شده، فقط زمزمه های مذاکره یک هیئت ایرانی با دولت افغانستان به گوش رسید که در پیگیری‌های مکرر خبرنگار جهان اقتصاد از وزارت خارجه و این پاسخ که «ما موظف به پاسخگویی به شما نیستیم!»، به یک پاسخ کوتاه بسنده شد: «مذاکرات هنوز به نتیجه نرسیده است.» در نتیجه به سراغ دو نماینده خراسانی مجلس رفتیم تا از طریق آنها این موضوع را پیگیری کنیم و پیامدها و تبعات عدم آبگیری سد دوستی بر حیات این استان را جویا شویم. در این رابطه، احسان قاضی زاده هاشمی درباره سدسلما که منجر به کاهش جریان آب هریرود به سمت مرز ایران و ترکمنستان شده است، به خبرنگار جهان اقتصاد گفت: ذکر این نکته شایان اهمیت است که جریان آب به سمت ایران و ترکمنستان به صورت کامل خشک نشده است بلکه مخزن سد دوستی که ظرفیتی بالغ بر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب دارد و به طور معمول ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب آبگیری می‌شد، به ۴۰۰ تا ۳۵۰ میلیون مترمکعب رسیده است. البته گفتنی است امسال حجم آورده ما بسیار بسیار ناچیز بوده است تا حدی که می توان گفت ورودی این سد تقریبا صفر است. نماینده سرخس و فریمان در مجلس شورای اسلامی ادامه داد: فاصله سد سلما تا سد دوستی فاصله ای حدود ۴۰۰ کیلومتر است، یعنی این دو سد به هم نزدیک نیستند اما روی سرچشمه های هریرود ساخته شده است، با این حال عملا آورده آن مخصوصا در سال جاری، آورده کمی بوده و در سال های قبل هم حجم سیلاب ها و روان آب ها جمع می شد. وی با طرح موضوع «دیپلماسی آب» افزود: آنچه ما در شرایط کنونی بدان نیازمندیم، «دیپلماسی آب» است. قاضی زاده هاشمی در پاسخ به اینکه آیا از نتایج مذاکرات دیپلماتیک ایران و افغانستان در زمینه حق آبه ایران از هریرود قرار دارید؟ پاسخ داد: بنده از نتایج مذاکرات بی اطلاعم اما در سفر وزیر خارجه افعانستان به ایران و جلسه ای که با آقای لاریجانی داشت، حاضر بودم و شخصا هم در آن ملاقات از وزیر خارجه افغانستان راجع به حق آبه و ورودی سد دوستی سوال کردم. وی درباره پاسخی که وزیر خارجه افغانستان داد، اذعان کرد: طبق مذاکرات قرار شد که وزیر خارجه افغانستان موضوع را در دولت و هیئت دولت افغانستان پیگیری کند، حتی این موضوع جز تاکیدات ویژه آقای لاریجانی هم بود و به صورت خاص ایشان قول بر پیگیری در دولت افغانستان و اعلام نتیجه آن از طریق وزارت خارجه ما را داد.

** سد دوستی یک قرارداد دو جانبه نیست

نماینده سرخس و فریمان در مجلس شورای اسلامی با تاکید بر اینکه سد دوستی یک قرارداد دو جانبه بین ایران و ترکمنستان نیست، اظهار کرد: با توجه به اینکه قرارداد سد دوستی با حضور مقامات مسئول افغانستان در آن زمان ساخته شده و حتی در برنامه افتتاح سد دوستی، رئیس جمهور وقت افغانستان، برهان الدین ربانی حاضر بوده است، سد دوستی، یک قرارداد دو جانبه بین ایران و ترکمنستان نیست و بخش کشاورزی افغانستان هم از آن بهره برداری می کند. سید احسان قاضی زاده هاشمی در ادامه تصریح کرد: البته بنده شنیده ام که برنامه ای برای ایجاد سدهای دیگری بر روی حوضه هریرود در افغانستان مطرح است که این نیازمند تقویت دیپلماسی آب است چراکه حوضه آبریز سد دوستی چه به لحاظ آب شرب مشهد، چه آب کشاورزی و شرب سرخس و چه حوزه صنایع حوضه استراتژیکی برای کشور ماست و تبعا پیگیری این موضوع برعهده وزارت خارجه است. قاضی زاده هاشمی با یادآوری اینکه ورودی سد دوستی قبل از بارندگی هفته اخیر حدودا صفر بوده است، گفت: اما ورودی ما پارسال به علت سیلاب ها یا روان آب ها حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب بود که این عدد هم بین ایران و ترکمنستان تقسیم بر دو می شود و عملا چیزی حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب برای ما باقی نمی ماند. وی با بیان اینکه اگر مذاکرات در خصوص حق آبه ایران از هریرود به نتیجه نرسد، بحران آب جدی تر می شود، خاطرنشان کرد: ما امسال بعد از سه سال توقف حق آبه کشاورزی سرخس به دلیل سیلاب ها، از سازمان آب منطقه ای ۱۰ میلیون مترمکعب آب کشاورزی برای کشاورزان منطقه گرفتیم اما با این وضعیت نمی دانم چه اتفاقاتی مخصوصا در بهار و تابستان سال آینده رخ خواهد داد.

** الگوی مصرف آب شهر مشهد درست نیست

عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی نیز با اشاره به تبعات خشک شدن سد دوستی گفت: کاملا طبیعی است که مشهد و دشت سرخس دچار بحران آب شوند. با این حال معتقدم که الگوی مصرف آب شهر مشهد از فضای سبز گرفته که بیشتر فضای چمنی و پر آب‌بر است تا فاضلاب آن که در کشف رود حدود ۴‌هزار لیتر در ثانیه جاری است، درست نیست. عبدالله حاتمیان با ارائه راهکارهایی برای مواجهه با بحران آب مشهد تصریح کرد: بهتر است پیش از اینکه با بحران مواجه شویم اقدامات کوتاه مدتی را در دستور کار قرار دهیم. یکی از این اقدامات این است که در یک برنامه دستوری استاندار و مسئولان مربوطه تصمیم بگیرند که کاشت چمن و گل های پر آب‌بر را در مشهد تعطیل کنند. راهکار دوم اینکه به جای ارائه راه حل انتقال بین حوضه ای آب که هم هزینه بر است و هم زمانبر، به الگوهای جایگزینی آب توجه کنند، مثلا آب کشف رود را تصفیه کنند. راه سوم این است که با درنظر گرفتن این نکته که اگر آب سد دوستی کم شود، به طور مثال ۱۵ مترمکعب آب از دست ما می رود، در مشهد یک فراخوان علمی بزنند و از متخصصان استمداد بطلبند که چطور این مقدار آب را جایگزین کنند. وی در پاسخ به این سوال که چقدر به تحلیل متخصصان و دانشگاهیان در این زمینه بها داده می شود؟ اظهار کرد: از قدیم اینطور بوده که در کشورهای جهان سوم کسانی که اختیار و اعتبار داشتند، به نظر کسانی که نظر علمی دارند، توجه نمی کنند و خودشان یکسری کلیشه ها را تعریف کردند و حیفشان می آید که از کالبدهای تعریف شده ای که دارند، خارج شوند. برای همین حتی اگر لازم باشد با الگوی موجود هزینه بیشتری بدهند، حاضر به تغییر الگوها نیستند. با این حال، به نظر من در یک فراخوان کوچک با حضور ۱۰۰ متخصص داخلی و خارجی راه حل های بهتری از راه حل های موجود، ارائه می شود. حاتمیان ادامه داد: من معتقدم که اگر استاندار به عنوان مسئول عالی دولت از طریق شورای تامین به مسئولان دستور بدهد که به هر دلیلی اگر فردا روز آب قطع شد، شما چه الگویی را جلوی پای مردم می گذارید؟ آیا لوله می گذارید و از تمام شهرهای اطراف مشهد آب انتقال می دهید یا نه الگوهای کم هزینه تری را پیشنهاد می دهید؟ استاندار مسئول عالی دولت است و با دستور او این قضیه حل می شود.