پای لنگ "کنکور بورس" برای توسعه حرفه ای گری در بازار سرمایه / تجارت سیاه با گواهینامه حرفه ای در بورس

آزمون های حرفه ای بازار سرمایه که از آن به عنوان "کنکور بورس" یاد می شود اگر چه دغدغه متولیان بازار سرمایه برای استاندارد سازی برخی از سمت ها در نهادهای مالی را برطرف می کند اما در واقعیت به دستاویزی برای دورزدن همه استاندارد ها و اصول حرفه ای در بازار سرمایه تبدیل شده است.

تاکنون 23 دوره از آزمون های بازار سرمایه برگزار شده و مطابق با گزارش های موجود بیش از 3300 نفر موفق به دریافت گواهینامه های حرفه ای از مجموع 9 سرفصل موجود شده اند.اما اینکه از بین این تعداد تا چه حد در نهاد های مالی از جمله شرکت های کارگزاری با برخورداری از 1200 شعبه در سراسر کشور بطور واقعی بکار گمارده شده اند و اینکه استاندارد سازی ها تا چه میزان از واقعیت های موجود در بازار سرمایه تبعیت می کند،پرسشی است که در این یادداشت بررسی می شود.

از سال ۱۳۸۲ که نخستین آزمون حرفه ای بازار سرمایه آغاز شد، تاکنون بیش از۳3۰۰ نفر موفق به دریافت گواهینامه حرفه ای در بازار سرمایه شده اند، در واقع اولین آزمون اصول مقدماتی و تحلیلگری بازار سرمایه درتاریخ22 خردادماه 82 در سطح اصول مقدماتی و با شرکت حدود۶۰۰ نفر برگزار و ۲۲ نفر در آن قبول شدند. یک سال پس از آن ،موسسۀ عالی علوم بانکی، مطابق با قراردادی که با سازمان اسبق کارگزاران بورس تهران بسته بود 5 دوره دیگر از این آزمون ها را برگزار کرد.

بنابر اطلاعات دریافتی از سازمان بورس و اوراق بهادار تهران تاکنون، ۳۳۱۵ نفر موفق به اخذ گواهی نامه از این سازمان شده اند که تعداد ۲۱۶۹ نفر از آنان گواهی نامۀ اصول مقدماتی اوراق بهادار، ۴۲۱ نفر گواهی نامۀ اصول مقدماتی کالا، ۲۹۴ نفر تحلیلگری اوراق بهادار، ۴۲ نفر گواهی نامۀ تحلیلگری کالا و ۳۸۹ نفر معامله گر قراردادهای آتی دریافت کرده اند.

آزمون گواهینامه های حرفه ای بازار سرمایه به صورت ادواری و حداقل 2 بار در سال از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار در تهران و برخی از شهرهای بزرگ برگزار می شود و تاکنون 23 دوره از این آزمون برگزار شده است.در دوره اخیر نزدیک به 10 هزار نفر در این آزمون ها شرکت کرده اند که تنها 15 درصد یعنی 960 نفر در جمع قبول شدگان آزمون مذکور قرار دارند.

گرفتن مدارک حرفه ای بازار سرمایه برای کارگزارها و افرادی که می خواهند در نهاد های مالی تحت نظارت سازمان بورس مشغول به کار شوند از نان شب هم واجب تر است.براساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب آذرماه سال 1384، کلیه نهادهای مالی اعم از شرکت‌های کارگزاری، سرمایه‌گذاری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، سبدگردان‌ها، صندوق‌های بازنشستگی، شرکت‌های مادر (هلدینگ)، شرکت‌های تأمین سرمایه، مؤسسات رتبه‌بندی، پردازش اطلاعات مالی و مشاور سرمایه‌گذاری که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کنند، مطابق مقررات فعلی حاکم بر بازار سرمایه تصدی برخی از سمت‌ها در این نهادهای مالی و اعطای مجوز برخی از فعالیت‌ها به این نهادها، منوط به استخدام تعداد کافی از دارندگان این گواهی‌نامه‌ها است. به عنوان مثال معامله گران اوراق بهادار و کالا، معامله گران قراردادهای آتی، مسئولین سبدگردانی و مدیران صندوق های سرمایه گذاری در شرکت های کارگزاری می بایست گواهی نامه حرفه ای مرتبط با رشته کاری خود را داشته باشند.

آزمون های حرفه ای بازار سرمایه در حال تبدیل شدن به بزرگترین آزمون کشور پس از کنکور سراسری دانشگاههای دولتی است.موج چند ده هزار نفری متقاضیان شرکت کننده در این آزمون ها از جویندگان شغل گرفته تا دانشجویان کنجکاو رشته های حسابداری و اقتصاد باعث شده تا سازمان بورس در بدنه خود اداره ای به مثابه سازمان سنجش به نام اداره امور گواهی نامه های حرفه ای تاسیس نماید. این اداره ، زیر نظر سازمان بورس فعالیت می کند و تمامی امور اجرایی آن از انتخاب مدیرعامل گرفته تا طراحی سوالات و تدوین سرفصل های دروس امتحانی فقط باید از سوی نهاد ناظر بازار سرمایه تعیین و تدوین شوند.

سازمان بورس هدف از آزمون گواهینامه های حرفه ای بازار سرمایه را ارتقاء سطح تحلیل، دانش تخصصی و صلاحیت حرفه ای فعالان بازار سرمایه در راستای ایجاد بازاری کارآمد و شفاف و حرفه ای می داند.در عین حال تعیین استانداردهای صلاحیت حرفه ای لازم برای فعالیت در نهادهای مالی ،نظارت بر فعالیت دارندگان گواهینامه های حرفه ای و تدوین اصول اخلاقی حرفه ای،تهیه بانک اطلاعاتی دارندگان گواهینامه های حرفه ای و فراهم آوردن فرصت های آموزشی و شغلی برای آنها از دیگر اهداف این سازمان در به راه انداختن این آزمون ها است.

سازمان بورس معتقد است این گواهینامه ها در برگیرنده مزایای متنوعی برای داوطلب، کارفرما و جامعه است،مزایایی همچون:کسب صلاحیت حرفه ای در بین فعالان بازار سرمایه،کسب مزیت رقابتی و بهبود در دورنما و پویایی شغلی،امکان فرصت دستیابی به برخی جایگاه های خاص شغلی،افزایش ارتباطات و امکان ورودبه شبکه ارتباطی با افراد حرفه ای بازارسرمایه و امکان معرفی و شناسایی فرد به کارفرمایان و جامعه برای متقاضی شرکت در این آزمون ها.

برای کارفرما اما ادعا شده است این گواهینامه ها می تواند به افزایش صلاحیت حرفه ای و دانش بنگاه اقتصادی به شیوه ای اثربخش و کارا و در عین حال صرفه جویی در وقت و انرژی برای گزینش و بکارگماری افراد بیانجامد.

در نهایت سازمان بورس معتقد است این گواهینامه ها برای جامعه نیز منجر به ارتقای و بهبود سطح دانش حرفه ای فعالان نظام مالی،کارایی و شفافیت هرچه بیشتر بازارهای مالی،افزایش صلاحیت های عمومی افراد در رابطه با مباحث روز بازار اوراق بهادار و ایجاد معیارهایی برای افزایش سطح استاندارد فرآیندهای کاری.

در حال حاضر 9 نوع گواهینامه حرفه ای برای بازار سرمایه ایران طراحی شده است که عبارتند از:اصول بازار سرمایه،تحلیل گری بازار سرمایه، معامله گری اوراق تأمین مالی ،معامله گری بورس کالا ،معامله گری ابزار مشتقه،کارشناسی عرضه و پذیرش مدیریت نهادهای بازار سرمایه ، مدیریت سبد اوراق بهادار و ارزشیابی اوراق بهادار.

سازمان بورس و اوراق بهادار ادعا می کند که اینگونه مدارک به ساختارهاي مدارک معتبر بين‌المللي نظیر CFA و CIIA نزدیک شده اند اما استانداردهای آن در بازار سرمایه ایران به قدر لازم مفید به فایده نبوده است.

با وجود تلاش متولی بازار سرمایه برای ایجاد و ارتقای زیر ساخت های حرفه ای بازار سرمایه اما برخی تصمیم ها ، اقدام های ناگزیری از سوی کارگزاران را در پی داشته که اجاره گواهینمامه های حرفه ای از جمله آنها است.

برای پرداختن به این موضوع می توان به ماجرای شیر یارانه ای و روغن پالم اشاره کرد.حاکمیت برای حمایت از مصرف کننده ، تولیدکننده شیر را ملزم به قیمت گذاری دولتی شیر برخوردار از چربی 1.5 درصدی دانسته است.اما از آنطرف تولید کننده شیر به دلیل تورم سرسام آور و نوسان شدید ارز و نبود حمایت واقعی از سوی دولت معتقد است که تولید با این نسبت قیمت گذاری به صرفه نیست بنابراین با افزودن روغن پالم و افزایش چربی به 2.5 درصد خود را از زیر بار نظام قیمت گذاری دولتی بیرون می کشد تا بتواند شیر را به قیمت آزاد به فروش برساند.

مثال دیگر از این نمونه اقدام دولت چین در سال 2008 بود که با هدف بالا بردن پروتئین بدن مردم جامعه تولید کنندگان شیر را ملزم به افزودن درصدی مشخص از این ماده در شیر گاو کرد.اما این نیت خیر نتیجه عکس داد و فاجعه آفرید.

در آن زمان تولید کنندگان شیر با افزودن "ملامین" در شیر که به نوعی پروتئین را بالاتر از واقعیت آن نشان می داد دولت چین را دور زدند تا اینکه با کشته شدن یکصد کودک در مدرسه ای کوچک پرده از این راز برداشته شد.

آزمون گواهینامه های حرفه ای بازار سرمایه نیز گرچه از منظر متولی بازار سرمایه در راستای حرفه ای شدن و تخصصی تر شدن نهاد های مالی راه اندازی شده اما با کارکرد های واقعی بازار سهام قابل هم پوشانی نیست.

در شرکت های کارگزاری که اغلب با زیان عملکردی مواجه هستند و وضعیت درآمدی آنها با دوره های صعودی و نزولی بازار سهام در یک جهت است، استخدام و بکارگیری نیرو متخصص و برخوردار از مدارک حرفه ای و تحصیلات تکمیلی بویژه در اوضاع رکودی و فرسایشی به هیچ وجه به صرفه نیست.در عین حال پرداخت حقوق و دستمزد راضی کننده برای کارمند متخصص که علاوه بر درآمد میلیونی خواستار بیمه و پاداش و کارانه و سایر دریافتی ها است ،حضور در یک شرکت کارگزاری با درآمد مکفی چنگی به دل نمی زند.

بنابراین کارگزاری و شخص برخوردار از مدارک حرفه ای بازار سرمایه تصمیم می گیرند تا مشکل یکدیگر را با اجاره گواهینامه ها حل کنند.

یک کارگزار بدون آنکه نامی از خود افشاء کند ، می گوید:در حال حاضر مدرک اصول بازار سرمایه در رقمی ما بین 500 تا 300 هزار تومان و مدرک تحلیل گری از 600 هزار تومان تا یک میلیون تومان در شرکت های کارگزاری و نهاد های مالی فعال در بازار سرمایه اجاره می شود.

از آنجایی که یک فرد نمی تواند بطور همزمان در چندین کارگزاری مشغول بکار باشد دارنده این گواهینامه ها چندین گواهینامه را بطور یکجا و بسته به نیاز طرف مقابل ، آنها را اجاره می دهد.

بنابراین کارگزار و دارنده گواهینامه با هم توافق می کنند که در ازای واریز مبلغی مشخص به حساب دارنده گواهینامه در هر ماه و بدون نیاز به حضور فرد در محل کارگزاری، این مدارک در اجاره نهاد مالی مذکور قرار بگیرد.این میان هم شرکت کارگزاری نسبت به کنترل هزینه ها و در عین حال رعایت استاندارد های رتبه بندی، متولی بازار سرمایه را از خود راضی نگاه می دارد و هم دارنده گواهیناهه های حرفه ای می تواند بدون دغدغه و با دریافت پول مشخصی به دیگر فعالیت های خود از قبیل ادامه تحصیل یا معامله در بازار و یا هر شغل و صنف دیگری بپردازد.

گرچه هدف متولی بازار سرمایه از راه اندازی گواهینامه های حرفه ای بسیار متعالی و متکی بر دوراندیشی بوده اما نتیجه ای برعکس را در بر داشته که به تجارت گواهینامه ها در باجه شرکت های کارگزاری انجامیده است.

در دوره ای برخی کارگزاری ها با ادعای اینکه بکار گیری نیرو انسانی در شرکت های کارگزاری بسیار دشوار شده است،خواستار افزایش تعداد دارندگان گواهینامه های حرفه ای با ساده شدن مفاد آزمون ها شدند تا طرف عرضه با رقابتی شدن آزمون ها افزایش یابد.اما ساده شدن سرفصل ها و مفاد امتحانی چاره کار نیست زیرا دیگر نحوه انتخاب و بکارگیری افراد با استعداد به حاشیه خواهد رفت.

چگونه می توان با برگزاری آزمونی ساده که هر فردی با هر مدرک و صنف و رشته ای بتواند براحتی آنرا دریافت کند انتظار داشت که بهترین و با استعداد ترین نیروی متخصص برای گواهینامه های حرفه ای را یافت؟

این موضوع مشابه تقاضای افراد برای دریافت آرم طرح ترافیک می باشد که ممکن است این میان فردی تنها به دلیل علاقه شخصی اقدام به دریافت آن کند.

فردی را تصور کنید که با دریافت یک مدرک دانشگاهی و قرض گرفتن 20 میلیون تومان پول از بستگان در بازار سهام بطور متوسط در هر ماه بازدهی 5 درصدی دریافت می کند که با احتساب مالیات؛هر ماه یک میلیون تومان درآمد را به جیب می زند.حال این فرد با درآمد ماهیانه یک میلیون تومان حاضر نیست به عنوان تریدر یا کارمند پذیرش در شرکت کارگزاری بنشیند زیرا حضور در بازار سرمایه همچنان به عنوان یک شغل جانبی دیده می شود.

هر چند تعداد مدارک حرفه ای به آرامی رو به فزونی گذاشته است اما هنوز به دلیل نیاز نیروی انسانی به ویژه در بخش های پذیرش و معاملات برخط (آنلاین) اجاره مدارک حرفه ای به وضوح دیده می شود.

در کنار این موضوع تمدید 2 سالانه گواهینامه های حرفه ای نیز خود به سوداگری دیگری در میان نهاد های مالی بازار سرمایه انجامیده که در نوع خود جالب است.

این گواهینامه ها باید پس از گذشت دو سال ، مجدد تمدید شوند و برای این منظور فرد دارنده گواهینامه باید دوباره در کلاس های آموزشی که برای آمادگی در این آزمون ها برگزار می شود حضور یابد.

تمدید گواهینامه های حرفه ای تنها مزیتی که داشته توانسته سود سرشاری را به جیب کانون کارگزاران و موسسه خصوصی شریف فاینانس به عنوان مجریان برگزاری این دوره ها سرازیر کند.

برای حل این مسئله بهترین روش شیوه ای است که کانون وکلا برای تمدید وکالت افراد با برپایی آزمون هایی مشخص انجام می دهد و برای کارآموزی،تحقیقات و آزمون رویه ای منسجم را راهبری می کند.

گرچه به تازگی سازمان بورس دانش آموختگان رشته های مالی،حسابداری و اقتصاد را به شرط دارابودن معدل 15 از حضور در آزمون های بازار سرمایه معاف دانسته است اما هنوز چالش سوداگری گواهینامه های حرفه ای پابرجا است.

توسعه روز افزون فعالیت های کارگزاری به سمت معاملات برخط حاکی از حذف برخی شرکت های کارگزاری کوچک در آینده نزدیک را دارد.شرکت های کارگزاری به عنوان یک نهاد مالی همواره از تسهیلات بانکی پر حجمی برخوردار می شوند که با توجه به ریسک بالای بازار سرمایه برای بانک ها از درجه خطر بالایی در حوزه تسویه مطالبات برخوردار است.از اینرو سخت گیری های سازمان بورس برای دریافت گواهینامه های حرفه ای از جمله مشاور سرمایه گذاری یا سبد گردانی در راستای حذف کارگزاری های کوچک از گردونه رقابت صنعت کارگزاری است که به نظر می رسد تا 10 سال آینده به 15 شرکت تقلیل یابند.

به نظر می رسد برای حذف این سوداگری از متن گواهینامه های حرفه ای بازار سرمایه باید آموزش های مستمر با سرفصل های عملیاتی جایگزین شوند سرفصل هایی همچون روانشانسی،مدیریت استرس و بازار یابی و نه اینکه به اجبار دوره هایی بی فایده را برای کارگزار برپا کرد و او را برای از سر گذراندن تکلیف بر سر کلاس ها نشاند.

در حال حاضر منابع درسی برای حضور در آزمون های حرفه ای بازار سرمایه بیش از آنکه تبیین شده باشد در هر دوره ،سلیقه ای تعیین می شوند و این در حالی است که در آزمون های بین المللی CFA کتاب ها و سرفصل های امتحانی همواره مشخص ومعین بوده و افراد به درستی و بر اساس استعداد در این آزمون قبول می شوند.

در آزمون های حرفه ای بازار سرمایه با وجود سپری شدن یک دهه هنوز استانداردهای مشخصی وجود ندارد بطوریکه اگر فردی در آزمون سبدگردانی تنها یک فصل را مطالعه نکرده باشد بیش از 20 گزینه را قادر به پاسخ گویی نخواهد بود.

از طرفی بانک سوالات آزمون های حرفه ای بازار سرمایه همواره از اسرار بوده و هیچ گاه تست های آن در دسترس عموم قرار نمی گیرند در حالیکه در هر دوره از این آزمون ها تست های تکراری به وفور دیده می شوند.

نگارنده بر این باور است چنانچه آزمون های بازار سرمایه در چارچوبی استاندارد همچون دیگر آزمون های حرفه ای بین المللی قرار گیرند علاوه بر حرفه ای شدن زیر ساخت های بازار سرمایه مسیر دورزدن تصمیم ها و مقررات نیز حذف و در عین حال بازار سرمایه با رویکرد واقعی و حرفه ای فعالیت خواهد کرد.

رضا امامی