مروری بر برخی معایب سد سازی‌های بی‌رویه

احسان اسدی- امروزه سد سازی و ساخت نیروگاه های آبی در کشور پیامدهای زیادی راه به همراه داشته ، که اکثر توجهات به مزایای آن بوده و کمتر ارگان و نهادی به مسائل پیرامونی و مزایای آن می پردازد و هیچ شخص یا نهادی به طور مستقیم به دنبال پیگیری مضررات آن نبوده و این روند روز به روز در حال افزایش بوده و اثرات تخریبی زیست محیطی آن همچنان مشاهده می گردد که در زیر به برخی از این آثار اشاره خواهد گردید : معایب نیروگاه های آبی ۱ ـ هزینه ساختمان و نیروگاه آن بالا است . ۲ ـ هزینه خطوط انتقال در آن زیاد است . ۳ ـ در فصول خشک مدت خروجی آن تحت تأثیر قرار می گیرد . ۴ ـ تغییرات محسوس در تبدیلات اکولوژی سیستم در ایجاد دریاچه مصنوعی پشت سد مشاهده می شود . آسیب به محیط زیست پروژه‌های احداث سد معمولاً با تغییرات زیادی در اکوسیستم منطقه احداث سد همراه هستند . برای مثال تحقیقات نشان می‌دهد که سدهای ساخته شده در کرانه‌های اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام در آمریکای شمالی از میزان ماهی‌های قزل‌آلای رودخانه‌ها به شدت کاسته‌ است و این به دلیل جلوگیری سد از رسیدن ماهی‌ها به بالای رودخانه برای تخم‌گذاری است و این درحالی است که برای عبور این ماهی‌ها به بالای رودخانه محل‌های خاصی در سد در نظرگرفته شده‌است . همچنین ماهی‌های کوچک در طول مهاجرت از رودخانه به دریا در بین توربین‌ها آسیب می‌بینند که برای رفع این عیب نیز در قسمتی از سال ماهی‌ها را با قایق‌های کوچک به پایین رودخانه می‌برند . با تمام فعالیت‌هایی که برای ایجاد محیط مناسب برای ماهی‌ها انجام می‌شود بازهم با ساخت سد از میزان ماهی‌ها کاسته می‌شود. در کشورهایی مانند ایالات متحده بستن مسیر مهاجرت ماهی‌ها و دیگر موجودات آبزی به وسیله سد ممنوع است و حتماً باید برای عبور آنها تمهیداتی اندیشیده شود . به این ترتیب در برخی موارد سدها می‌توانند واقعاً برای ماهی‌ها آسیب رسان باشند که نمونه‌ای از آنها سد مارموت در ایالات متحده‌ است که عملیات حذف آن در ۲۰ اکتبر ۲۰۰۷ به پایان رسید . پس از تخریب این سد رودخانه برای اولین بار پس از ۱۰۰ سال جریان آزاد خود را آغاز کرد . عملیات حذف این سد بزرگ‌ترین عملیات حذف سد در ایالات متحده بود. ایجاد سدها معمولاً باعث به وجود آمدن تغییراتی در قسمت‌های پایینی رودخانه می‌شوند. آب خروجی از توربین‌ها معمولاً حامل مقدار کمتری از رسوبات است و این خود باعث پاک شدن بستر رودخانه و از بین رفتن حاشیه‌های رودخانه می‌شود . به دلیل اینکه توربین‌ها معمولاً به نوبت کار می‌کنند نوساناتی در جریان آب خروجی ایجاد می‌شود که شدت فرسایش بستر رودخانه را افزایش می‌دهد . همچنین ظرفیت اکسیژن حل شده در آب به دلیل کار توربین‌ها کاهش می‌یابد چراکه آب خروجی توربین‌ها معمولاً گرمتر از آب ورودی آنهاست که این خود می‌تواند جان برخی گونه‌های حساس را به خطر بیندازد . برخی دیگر از سدها برای افزایش ارتفاع فشار مسیر رودخانه را منحرف کرده و باعث عبور آب از مناطق پر شیب‌تر می‌شوند و به این ترتیب مسیر قبلی رودخانه را خشک می‌کنند . برای مثال در رودخانه‌های تپاکو (Tekapo) و پوکاکی (Pukaki) از این روش استفاده شده ‌است که نه تنها موجب به خطر افتادن برخی گونه‌های موجودات آبزی شده بلکه پرندگان مهاجر منطقه را نیز به شدت در خطر قرار داده‌است . سدهای بسیار بسیار بزرگ مانند سد اسوان در مصر و سد سه‌دره در چین تغییرات زیادی را در بالا و پایین رودخانه به وجود می‌آورند . انتشار گازهای گلخانه‌ای آب جمع شده در پشت سد در مناطق گرمسیری می‌تواند مقدار قابل توجهی از گاز متان و گاز کربنیک را تولید کند . این گازها در اثر پوسیدگی قسمت‌های مختلف گیاهان و زباله‌هایی به وجود می‌آیند که از بالای رودخانه آمده‌اند و به وسیله باکتری‌های ناهوازی تجزیه می‌شوند . بیشتر گاز تولیدی در اثر پوسیدگی گاز متان را تشکیل می‌دهد که از نظر آثار گلخانه‌ای از دی‌اکسیدکربن خطرناک‌تر است . براساس گزارش کمیسیون جهانی سدها ، در سدهایی که منبع آنها نسبت به برق تولیدی آنها کوچک است (کمتر از ۱۰۰ وات به ازای هر مترمربع از آب) و درخت‌های اطراف مسیر رودخانه پاکسازی نشده‌اند ، میزان گاز گلخانه‌ای تولیدی از یک نیروگاه گرمایی با سوخت نفت بیشتر است . شکست سد شکسته شدن سدها گرچه به ندرت اتفاق می‌افتد اما خطری جدی و خطرناک است . برای نمونه می‌توان به شکسته شدن سد بانکیاو (Banqiao) در جنوب چین اشاره کرد که موجب کشته شدن ۱۷۱۰۰۰ تن و بی‌خانمان شدن حدود نیم میلیون نفر شد . همچنین سدها می‌توانند هدف خوبی برای دشمن در طول جنگ یا اقدامات خرابکارانه تروریست‌ها باشند . سدهای کوچک در این حملات کمتر آسیب‌رسان هستند . که حتی در مسائل امنیتی نیز باید این مسئله مد نظر قرار بگیرد . انتخاب محلی نامناسب برای احداث سد می‌تواند به فاجعه منجر شود ، برای مثال می‌توان به سد واجنت (Vajont) در ایتالیا اشاره کرد که در سال ۱۹۶۳ موجب مرگ حدوداً ۲۰۰۰ نفر شد . با توجه به مطالب گفته شده همیشه در هنگام سد سازی باید به این مسائل توجه داشت و تعمق بیشتری بعمل آید که آیا با وجود تمامی این زیانها انجام چنین پروژه های سنگینی به نفع محیط زیست می باشد یا نه ؟!