«جهان اقتصاد» گزارش می دهد طلای سیاه زیر پای تمدن
گلناز پرتوی مهر
نفت و گاز در ایران صرفاً منابع انرژی نیستند؛ بلکه بخشی جداییناپذیر از هویت اقتصادی، سیاسی و حتی اجتماعی کشور به شمار میآیند. سرزمینی که بر دریایی از هیدروکربنها نشسته، ناگزیر مسیر توسعه، تعاملات جهانی و تصمیمات کلان خود را با این موهبت طبیعی گره زده است. از نخستین فوران چاه نفت در مسجدسلیمان تا پیچیدهترین پالایشگاهها و پتروپالایشگاههای امروز، نفت و گاز همواره نقش موتور محرک اقتصاد ایران را ایفا کردهاند.
ایران با در اختیار داشتن یکی از بزرگترین ذخایر اثباتشده نفت و گاز جهان، جایگاهی راهبردی در معادلات انرژی بینالمللی دارد. این منابع نهتنها پاسخگوی بخش عمدهای از نیاز داخلی کشور به انرژی هستند، بلکه در دهههای متمادی مهمترین منبع درآمد ارزی ایران محسوب شدهاند. توسعه زیرساختها، اجرای پروژههای عمرانی، گسترش صنایع مادر و حتی شکلگیری بسیاری از شهرها و مناطق صنعتی، همگی بهطور مستقیم یا غیرمستقیم از درآمدهای نفت و گاز تأثیر پذیرفتهاند.
نقش نفت و گاز در اقتصاد ایران را نمیتوان تنها به صادرات خام محدود کرد. در سالهای اخیر، با تغییر رویکردهای کلان و تأکید بر کاهش خامفروشی، توسعه زنجیره ارزش در دستور کار قرار گرفته است. پالایشگاهها، مجتمعهای پتروشیمی و پتروپالایشگاهها بهعنوان حلقههای تکمیلی این زنجیره، نقش مهمی در ایجاد ارزش افزوده، اشتغالزایی و افزایش تابآوری اقتصادی کشور ایفا میکنند. این صنایع با تبدیل نفت و گاز به فرآوردهها و محصولات متنوع، وابستگی اقتصاد به صادرات نفت خام را کاهش داده و امکان حضور فعالتر در بازارهای جهانی را فراهم میسازند.
از منظر اشتغال، صنعت نفت و گاز یکی از بزرگترین کارفرمایان کشور به شمار میآید. هزاران مهندس، تکنسین، کارگر ماهر و نیروی متخصص در بخشهای بالادستی، میاندستی و پاییندستی این صنعت مشغول به کار هستند. علاوه بر اشتغال مستقیم، صنایع وابسته، پیمانکاران، شرکتهای دانشبنیان و خدمات پشتیبان نیز از رونق این بخش بهرهمند شده و زنجیرهای گسترده از فعالیتهای اقتصادی پیرامون آن شکل گرفته است.
نفت و گاز همچنین نقش تعیینکنندهای در امنیت انرژی کشور دارند. تأمین پایدار سوخت برای نیروگاهها، صنایع، حملونقل و مصارف خانگی بدون اتکا به این منابع عملاً امکانپذیر نیست. گاز طبیعی بهویژه در ایران جایگاه ویژهای دارد و بهعنوان سوخت اصلی بخش خانگی و صنعتی، سهم بسزایی در کاهش هزینههای انرژی و بهبود رفاه عمومی ایفا کرده است. توسعه شبکه سراسری گازرسانی را میتوان یکی از موفقترین پروژههای زیرساختی کشور دانست که اثرات اجتماعی و اقتصادی آن در اقصی نقاط ایران مشهود است.
در بعد سیاسی و ژئوپلیتیکی، نفت و گاز همواره ابزاری تأثیرگذار در تعاملات بینالمللی ایران بودهاند. موقعیت جغرافیایی کشور، دسترسی به آبهای آزاد و قرار گرفتن در مسیر کریدورهای انرژی، به ایران این امکان را داده است که نقشی کلیدی در ترانزیت و تأمین انرژی منطقه ایفا کند. هرچند تحریمها و محدودیتهای بینالمللی چالشهایی جدی ایجاد کردهاند، اما در عین حال موجب تقویت توان داخلی، بومیسازی فناوریها و اتکا به ظرفیتهای داخلی شدهاند.
با این حال، وابستگی تاریخی اقتصاد ایران به نفت و گاز، چالشهایی نیز به همراه داشته است. نوسانات قیمت جهانی، آسیبپذیری بودجه دولت و کاهش انگیزه برای تنوعبخشی به اقتصاد از جمله پیامدهای این وابستگی هستند. به همین دلیل، در اسناد بالادستی و برنامههای توسعهای کشور، همواره بر مدیریت هوشمندانه منابع نفت و گاز، سرمایهگذاری در صنایع پاییندستی و استفاده از درآمدهای انرژی برای توسعه پایدار تأکید شده است.
در عصر گذار انرژی و افزایش توجه جهانی به انرژیهای تجدیدپذیر، نقش نفت و گاز نیز در حال بازتعریف است. ایران با وجود برخورداری از منابع عظیم فسیلی، ناگزیر است همگام با تحولات جهانی حرکت کند و از نفت و گاز بهعنوان سکوی پرتابی برای توسعه فناوری، زیرساخت و سرمایه انسانی بهره ببرد. ترکیب هوشمندانه اقتصاد انرژی با دانش، نوآوری و نگاه بلندمدت میتواند تضمینکننده آیندهای پایدارتر برای کشور باشد.
در نهایت، نفت و گاز در ایران تنها منابعی زیرزمینی نیستند؛ آنها روایتگر تاریخ توسعه، چالشها و فرصتهای یک ملتاند. مدیریت درست این سرمایه ملی، نه در استخراج بیشتر، بلکه در بهرهبرداری خردمندانه، ایجاد ارزش افزوده و تبدیل آن به رفاه پایدار برای نسلهای امروز و فردا معنا پیدا میکند.
اگر این مسیر بهدرستی طی شود، طلای سیاه میتواند همچنان روشنکننده چراغ توسعه ایران باقی بماند، نه سایهای بر آینده آن
