چاپ پول یا تقلب قانونی؟

سال های کودکی؛ جاروبرقی قدیمی خانه ما، گوشخراش ترین و بدصداترین دستگاهی بود که می شناختم. بدصداترین دستگاهی که شما می شناسید چیست؟ بدصداترین را نمی دانم اما اگر «خانمان سوزترین» وسیله به حال اقتصاد یک کشور را بخواهید شاید بتوان پاسخی قانع کننده داد. می توان آدرس داد: جایی که پرینترهای بانک های مرکزی، بی وقفه؛ پول چاپ می کنند و تورم و فقر می زایند! به قول میلتون فریدمن؛ تورم همواره و همه‌جا یک پدیده پولی است و تقریباً همیشه نتیجه چاپ پول بدون پشتوانه توسط دولت‌هاست.

پرینترهای بانک مرکزی روی همه چیز زندگی اقتصادی شهروندان تاثیر می گذارند! قبل از هر چیز باید گفت که پرینتر پول بی شباهت به جاروبرقی؛ نیست: کار هر دو بلعیدن است. اولی، اشغال و زباله می بلعد و دومی (اگر بی حساب روشن باشد) زندگی کارگر و کارمند را! چطور؟ توضیخ می دهم.

چاپ بی رویه پول؛ اعضای طبقه متوسط یعنی قشر حقوق بگیر و دارای درآمد ثابت را قعر دهک های می فرستد!

راز چاپ پول: چرا دولت‌ها بی رویه پول چاپ می‌کنند؟

برای یافتن پاسخ این سوال باید دانست که دولت‌ها وقتی خرجشان بیشتر از درآمدشان باشد دو راه دارند:

- راه درست، کم کردن هزینه‌ها یا افزایش مالیات (راهکاری سخت اما پایدار) است. اما این راه حل ساده تر هم وجود دارد: چاپ پول جدید (آسان اما خطرناک!).

برای تشریح بیشتر موضوع مثالی ارایه می شود.

فرض کنید یک مغازه داریم که ماهانه ۱۰۰ تومان درآمد دارد اما ۱۵۰ تومان هزینه دارد. اگر صاحب مغازه به جای کار بیشتر، فقط پول جدید چاپ کند چه اتفاقی می‌افتد؟

اثر اول: پول زیاد می‌شود اما مقدار کالاها همان مقدار قبلی است. در اینجا نتیجه نهایی آن است که قیمت‌ها بالا می‌روند (تورم!).

همانطور که می بینید اساسا یکی از مهمترین عوامل تورم افسارگسیخته؛ چاپ بی رویه و بدون پشتوانه پول است.

در ایران، دولت های مختلف سال‌هاست به جای اصلاح اقتصاد، پول چاپ می‌کند. دولت به چند دلیل این روش مخرب را ادامه می دهند.

- رفع کسری بودجه

- کاهش شدید درآمد نفتی (عمدتا به دلیل تحریم‌ها).

- افزایش هزینه‌ها (یارانه‌ها، حقوق کارمندان، پروژه‌های بزرگ).

-افزایش هزینه واردات (باز هم عمدتا به دلیل تحریم)

در چنین شرایطی دولت از بانک مرکزی پول قرض می‌گیرد (یعنی پول جدید چاپ می‌شود!). برآیند همه این عوامل را می توان در یک فرمول ساده خلاصه کرد:

پول زیاد + کالای کم مساوی است با تورم افسارگسیخته!

چاپ پول مثل مسکن است: درد را کم می‌کند اما بیماری را درمان نمی‌کند. درمان واقعی، اصلاح ساختارهای اقتصادی است.

اکنون می توان سوال کرد که ایا برای مقدار سالم و متعادل چاپ پول توسط کشورها، فرمول یا استانداردی وجود دارد؟

این سوال به یکی از پیچیده ترین مباحث اقتصاد کلان اشاره دارد. در پاسخ باید گفت

هیچ فرمول ریاضی ثابت یا استاندارد جهانیِ واحدی برای "چاپ پول سالم" وجود ندارد، اما اصول و چارچوب‌های شناخته‌شده‌ای هدایتگر سیاست‌گذاران هستند.

 عوامل کلانی که تعیین‌کننده هستند:

1.هدف تورمی مشخص

بسیاری از بانک های مرکزی مانند فدرال رزرو معمولا نقطه ای را به عنوان هدف تورمی استاندارد (معمولا 2 درصد است) مشخص می کنند و متناسب با آن اقدام به چاپ پول می کنند.

2.نرخ رشد اقتصادی

افزایش پول باید متناسب با افزایش ظرفیت تولید کالا/ خدمات باشد از تورم مهارنشده جلوگیری شود.

3.ثبات مالی

      در بحران‌ها (مثل ۲۰۰۸ یا دوره شیوع کووید-۱۹)، چاپ پول برای نجات سیستم بانکی یا تقاضا ضروری است اما باید موقت و هدفمند باشد.

4.نرخ بهره

سیاست پولی با تنظیم نرخ بهره سعی می کند به نرخی برسد که اقتصاد را در اشتغال کامل و بدون تورم نگه دارد. در غیر این صورت، چاپ پول به شدت تورم زا خواهد بود.

 چرا ارایه فرمول واحد غیرممکن است؟

ساختار اقتصادی متفاوت: اقتصادهای در حال توسعه (مثل ایران) با اقتصادهای پیشرفته (مثل آلمان) نیازهای پولی کاملا متفاوتی دارند.

شوک‌های غیرمنتظره: همه‌گیری، جنگ، تحریم‌ها یا جهش فناوری محاسبات را تغییر می‌دهند.

انتظارات مردم: اگر مردم به تورم عادت کنند، چاپ پول حتی کم هم می‌تواند به ابرتورم منجر شود (مثل زیمبابوه یا ونزوئلا).

بانک‌های مرکزی موفق به‌جای تکیه بر فرمول، از چارچوب سیاستی منعطف استفاده می‌کنند که ترکیبی از داده‌های واقعی (تورم، اشتغال، رشد)، مدل‌های اقتصادسنجی و قضاوت کارشناسی است.

ایا می توان گفت که چاپ بی رویه پول نوعی تقلب و دوپینگ است؟

سؤال بسیار مهمی است و پاسخ به آن نیازمند تحلیل چندبُعدی است. در نگاه اول، چاپ بی‌رویه پول (بدون پشتوانه رشد اقتصادی) را می‌توان از منظر اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی شبیه "تقلب سیستماتیک" یا "دوپینگ اقتصادی" دانست اما با چند تفاوت‌ کلیدی به دلایل زیر چاپ بی رویه پول را می توان نوعی "تقلب/دوپینگ" دانست:

چاپ پول بی‌رویه مانند مالیات پنهان عمل می‌کند: ارزش پول مردم را کاهش می‌دهد، بدون آن‌که مستقیم از آن‌ها بخواهد.

· کسانی که زودتر به پول جدید دسترسی دارند (مثل دولت، بانک‌ها، شرکت‌های نزدیک به قدرت) دارایی‌های واقعی (ملک، سهام، ارز) می‌خرند و ثروت خود را حفظ می‌کنند، اما عموم مردم پس‌اندازشان بی‌ارزش می‌شود.

دلیل دوم آن است تزریق بدون پشتوانه پول مانند دوپینگ در ورزش که رقابت ناعادلانه ایجاد می‌کند، نرخ بهره و دستمزدها را تحریف می‌کند و تصمیم‌های اقتصادی را از مسیر واقعی منحرف می‌کند.

از طرف دیگر چاپ بی رویه سبب تخریب اعتماد عمومی شهروندان می شود. پول ملی بر پایه اعتماد عمومی استوار است. چاپ بی‌ضابطه، این اعتماد را نقض می‌کند و مشابه "نقض و تقلب در قرارداد " است.

از طرف دیگر چاپ بی رویه؛ پاداش دادن به سوءمدیریت است.

دولت‌هایی که کسری بودجه خود را با چاپ پول جبران می‌کنند، به جای اصلاح ساختارهای ناکارآمد، از راه‌حل آسان اما ویرانگر استفاده می‌کنند.

اما چرا دقیقاً تقلبیا دوپینگ نیست؟

در پاسخ می توان گفت که در بسیاری از کشورها، بانک مرکزی مجاز به اجرای سیاست پولی (از جمله چاپ پول) تحت چارچوب‌های مشخص است. هرچند اگر از این اختیار سوءاستفاده شود، می‌تواند غیراخلاقی باشد اما به هر حال چاپ پول؛ از وظایف و عملکردهای ذاتی دولت هاست.

از طرف دیگر چاپ کارشناسی شده و اصولی پول در رکودهای شدید (مانند بحران ۲۰۰۸ یا دوره کرونا)، برای نجات اقتصاد ضروری است و طبق قواعد اقتصاد کلان پذیرفته شده است.

و در پایان اگر چاپ پول برای نجات سیستم مالی از فروپاشی باشد (نه تأمین مخارج بی‌ضابطه دولت)، قابل دفاع است.