گزارش «جهان اقتصاد» از تعطیلی‌های گسترده؛ کاهش مصرف یا جابه‌جایی مصرف؟ خاموشی ادارات، روشنایی خانه‌ها؟!
گلناز پرتوی مهر
در سال‌های اخیر، تصمیم‌گیری درباره تعطیلی‌های گسترده در کشور به‌ویژه در فصل تابستان یا هنگام آلودگی شدید هوا همواره با هدف کاهش فشار بر زیرساخت‌های شهری و حفظ سلامت عمومی صورت گرفته است. اما یکی از پرسش‌های اساسی و تکراری که ذهن کارشناسان و عموم مردم را به خود مشغول کرده، این است: آیا تعطیلی ادارات، مدارس و سازمان‌ها واقعاً باعث کاهش مصرف آب و برق می‌شود؟ یا تنها الگوی مصرف را از حوزه رسمی به فضای خانگی جابه‌جا می‌کند؟
در نگاه اول، به‌نظر می‌رسد تعطیلی ادارات و نهادهای دولتی می‌تواند تأثیر مثبتی بر کاهش مصرف انرژی داشته باشد. بسیاری از ساختمان‌های اداری بزرگ از تجهیزات پرمصرفی مانند سیستم‌های سرمایشی مرکزی، سرورهای رایانه‌ای، آسانسورها، روشنایی‌های مداوم و دیگر دستگاه‌های الکتریکی استفاده می‌کنند. در مناطق گرم و خشک کشور به‌ویژه شهرهایی مانند اهواز، یزد، کرمان یا تهران این سیستم‌ها گاه تا چند برابر یک خانه معمولی انرژی مصرف می‌کنند.
بر اساس برآوردهای غیررسمی، هر اداره با وسعت متوسط در ساعت اوج مصرف می‌تواند تا ۵۰ کیلووات برق در ساعت مصرف کند. بنابراین، تصور تعطیلی همزمان هزاران اداره، بانک و سازمان دولتی می‌تواند عددی قابل‌توجه در صرفه‌جویی به نظر برسد.
همچنین در حوزه آب، حضور روزانه صدها نفر در ساختمان‌های دولتی و استفاده از سرویس‌های بهداشتی، آبدارخانه‌ها و سیستم‌های سرمایشی آبی، در مجموع حجم زیادی از منابع را مصرف می‌کند. قطع این مصارف در ظاهر می‌تواند به صرفه‌جویی کمک کند.
در روزهای تعطیل، وقتی افراد به‌جای حضور در محل کار در خانه می‌مانند، مصرف خانگی به‌طرز محسوسی افزایش پیدا می‌کند. کولرها به‌جای یک یا دو ساعت، به‌صورت مداوم روشن می‌مانند، پخت‌وپز، تلویزیون، کار با لپ‌تاپ یا گوشی، و سایر وسایل برقی خانگی بیش از روزهای کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در خصوص مصرف آب نیز این موضوع صادق است. افراد ممکن است در روزهای تعطیل دوش بیشتری بگیرند، از کولرهای آبی بیشتر استفاده کنند، شست‌وشوی لباس یا ظروف انجام دهند یا به آبیاری فضای سبز خانگی بپردازند.
همچنین در خانواده‌هایی که فرزندان در منزل حضور دارند، استفاده از وسایل سرمایشی، یخچال و حتی دستگاه‌های سرمایشی پرمصرف مانند پنکه‌های آبی یا کولر گازی به‌شکل قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
در نتیجه، میزان انرژی که در ساختمان‌های اداری ذخیره یا صرفه‌جویی شده، در مقیاسی معادل یا حتی بیشتر در خانه‌ها مصرف می‌شود.
داده‌های منتشرشده از شرکت توانیر و برخی سازمان‌های مدیریت مصرف در سال‌های اخیر، این فرضیه را تأیید می‌کنند. برای مثال، در تیرماه ۱۴۰۲، در پی تصمیم دولت برای تعطیلی دو روزه ادارات در برخی استان‌ها به‌دلیل افزایش دمای هوا، مصرف برق در کلان‌شهرهایی مثل تهران، کرج، اهواز و شیراز نه تنها کاهش نیافت، بلکه در برخی مناطق حتی بین ۱ تا ۳ درصد افزایش یافت.
گزارش توانیر نشان داد که در روز تعطیل، میزان مصرف برق در ساعت ۱۴ که معمولاً پایان ساعات اداری است با الگوی روزهای کاری تفاوت چندانی نداشت. بلکه در پیک شبانه (ساعت ۲۰ تا ۲۳) نیز افزایش محسوسی در مصرف دیده می‌شد. دلیل؟ خانه‌هایی که تا دیروقت روشن و فعال هستند، سیستم‌های سرمایشی روشن، پخت‌وپز خانوادگی، تماشای تلویزیون و استفاده بیشتر از لوازم برقی.
همچنین در بررسی مقایسه‌ای شرکت آب و فاضلاب استان تهران، میزان مصرف آب در روزهای تعطیلی ادارات در تابستان، نسبت به روزهای عادی کاری تا ۷ درصد افزایش داشته است.
این آمارها به روشنی نشان می‌دهند که تعطیلی تنها باعث جابجایی بار مصرف انرژی شده، نه لزوماً کاهش آن.
علاوه بر تحلیل فنی، جنبه فرهنگی موضوع نیز حائز اهمیت است. بسیاری از خانواده‌ها در روزهای تعطیل اقدام به میزبانی، دورهمی، یا فعالیت‌های تفریحی در خانه می‌کنند. همین موضوع باعث افزایش استفاده از کولر، چراغ‌ها، وسایل آشپزی و... می‌شود. حتی برخی افراد فرصت تعطیلی را برای شست‌وشوی ماشین، آبیاری باغچه یا انجام کارهای منزل غنیمت می‌شمارند؛ همه این‌ها به معنای افزایش مصرف آب و برق است.
از سوی دیگر، فرهنگ صرفه‌جویی در بسیاری از خانواده‌ها هنوز نهادینه نشده. بنابراین در نبود محدودیت‌های اداری، بسیاری از شهروندان تصور می‌کنند که "در خانه راحت‌تریم" و توجهی به میزان مصرف ندارند.
تعطیلی اگر بدون برنامه و بدون همراهی فرهنگ‌سازی اجرا شود، نه تنها کمکی به کاهش مصرف نمی‌کند، بلکه ممکن است فشار مضاعف بر شبکه برق و آب وارد کند. با این حال، اگر سیاست‌گذاران بخواهند همچنان از ابزار تعطیلی برای مدیریت بحران انرژی استفاده کنند، باید راهکارهای مکملی در نظر گرفته شود:
اطلاع‌رسانی عمومی: در کنار اعلام تعطیلی، توصیه‌های صرفه‌جوییخانگی به شکل گسترده تبلیغ شود.
پاداش به مصرف‌کنندگان کم‌مصرف: برای تشویق به صرفه‌جویی، طرح‌هایی مثل تخفیف یا امتیاز برای کاهش مصرف در روزهای تعطیل در نظر گرفته شود.
تعطیلی هدفمند و منطقه‌ای: به‌جای تعطیلی سراسری، مناطق پرمصرف یا بحرانی به‌طور خاص هدف قرار گیرند.
کنترل مصرف اداری در روزهای کاری: شاید به‌جای تعطیلی کامل، بتوان مصرف ادارات را از طریق سیستم‌های هوشمند، محدود یا بهینه کرد.
تعطیلی ادارات و نهادها ممکن است در نگاه اول اقدامی هوشمندانه برای کاهش مصرف آب و برق به نظر برسد. اما واقعیت این است که الگوی مصرف انرژی در جامعه یک زنجیره پیوسته است. وقتی مصرف در بخشی کاهش یابد، معمولاً در بخش دیگر افزایش پیدا می‌کند، مگر اینکه با فرهنگ‌سازی، سیاست‌گذاری هدفمند و مشارکت عمومی همراه باشد.
در نهایت، خاموشی یک اداره اگر باعث روشن ماندن چندین واحد مسکونی با مصرف بالا شود، شاید صرفه‌جویی‌ای در کار نباشد؛ فقط مصرف از یک نقطه به نقطه دیگر منتقل شده است.
