آیات دهم و یازدهم سوره سبأ؛ مبانی قرآنی کارآفرینی

خبرگزاری ایکنا نوشت: سیدرضا حجازی، معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران، درباره کسب‌وکارهای دینی و اسلامی و وضعیت آن در کشور اظهار کرد: ابتدا درباره کسب‌وکارهای نوپا که به تعبیری به آن «استارت‌آپ» گفته می‎شود باید گفت که شروع کسب‌وکاری جدید به شیوه متفاوت و متمایز و به اصطلاح به شیوه کارآفرینانه است که برای رفع یک نیاز یا حل یک مسئله، یک تیم شکل گرفته و گروهی با تخصص‌های مختلفی که باید همدیگر را کامل کنند دور هم جمع می‌شوند و برای رفع آن نیاز و حل مسئله، محصول یا خدمتی را به جامعه ارائه می‎دهند.

منظور از کسب‌وکار نوپا چیست؟

وی ادامه داد: آن مقطعی که این تیم می‌خواهند مدل کسب‌وکار خود را تدوین کنند و به اصطلاح، منطق کسب و خلق ارزش خود را تعیین و به عبارتی دیگر، منطق تولید محصول و خدمت و درآمدزایی را تعیین کنند را مقطع یا دوران استارت‌آپ می‌گویند و کسب‌وکار نوپا هم اشاره به همین مقطع استارت آپی دارد که در آن زمان، تیمی شکل می‌گیرد و کار را پیش می‌برد تا در نهایت، کسب‌وکاری راه بیفتد.

حجازی افزود: وقتی کسب‌وکاری راه افتاد، تبدیل به شرکتی تثبیت‌شده خواهد شد و مراحل رشد خود را طی می‌کند. منظور از کارآفرینی اسلامی هم این است که وقتی این فعالیت قرار است روی دهد تا در جامعه خلق ثروت کند باید مبتنی بر برخی قواعد و اصولی باشد که دین، آنها را تبیین کند. در این صورت است که از کارآفرینی اسلامی سخن گفته می‌شود. در این راستا، صِرف تولید محصول دینی به معنای استارت‌آپ اسلامی نیست؛ چراکه اگر برای مثال چینی‎ها برای ما مُهر و تسبیح تولید کنند، آنها اقدام به کسب‌وکار اسلامی نکرده‎اند.

تفاوت مفهوم «مشتری» در استارت‌آپ اسلامی و غیراسلامی

این کارشناس کارآفرینی یادآور شد: اگر بخواهم به برخی از این اصول اشاره کنم، باید بگویم که برخی از این موارد به آن ارزشی برمی‎گردد که قرار است تولید شود. در نگاه متعارف و استارت‌آپی گفته می‌شود آن ارزشی که کارآفرین ایجاد می‌کند در نهایت برای کسب پول و ثروت است؛ یعنی ارزش را صرفا مادی می‌بینند اما در نگاه اسلامی گفته می‌شود که خروجی این کسب‌وکار نوپا و فعالیت کارآفرینانه باید ابتدا رفع نیاز از جامعه و دوما رشد معنوی خود کارآفرینی باشد؛ به عبارتی دیگر، تیم شکل گرفته باید در این مسیر به کمال روحی و معنوی برسند که همین موضوع دستاورد است.

معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران اظهار کرد: بنابراین در کارآفرینی برای ارزش دو بُعد در نظر گرفته می‌شود که یکی ارزش مادی و دیگری ارزش معنوی و کمالی است. نگاه دیگر این است که در استارت‎‌آپ‎های متعارف، یک مشتری وجود دارد که کارآفرین، محصول و خدمت خود را به وی می‌فروشد و پولی را دریافت می‌کند اما وقتی از کارآفرینی اسلامی سخن به میان می‌آید، مفهوم مشتری نیز تغییر پیدا می‎کند.

اهمیت عمل صالح در کارآفرینی از منظر قرآن

حجازی گفت: در کارآفرینی اسلامی گفته می‎شود که دو نوع مشتری داریم که یک مشتری اصلی و دیگری مشتری فرعی یا تبعی است. مشتری اصلی خداوند و مشتری تبعی هم فردی از جامعه است که نیاز وی برطرف می‎شود؛ بدین معنی که وقتی محصول یا خدمتی را تولید می‌کنیم و به فردی می‌دهیم که به آن محصول نیاز دارد. اگر از محصول و خدمت ما راضی بود، پولی را در قبال آن پرداخت می‌کند و کار ما هم ادامه‎دار خواهد شد و یک چرخه نقدینگی ایجاد می‎شود که کار ما را رو به جلو خواهد برد اما اگر این رد و بدلی که انجام می‌شود ویژگی‌هایی داشته باشد که اسلام آنها را تبیین می‎کند، مورد پذیرش خداوند هم قرار خواهد گرفت.

وی ادامه داد: کارآفرینی اسلامی بنا دارد چنین ویژگی‌هایی را برای ما تبیین کند تا بدانیم با بودن چه ویژگی‌هایی در این محصول و خدمت، خداوند آن را از ما خواهد پذیرفت و در قبال آن، چیزی را هم به ما خواهد داد. از جمله این ویژگی‎ها این است که نیت فرد کارآفرین باید خالصانه باشد و برای خدا کار کند. همچنین کاری که وی انجام می‎دهد باید صحیح و به اصطلاح قرآنی باید عمل صالح باشد؛ بدین معنی که از مصادیق عمل صالح در امر تولید کار خوب و باکیفیت است.

مبنای قرآنی کارآفرینی

معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران بیان کرد: اشاره قرآنی که این موضوع را برای ما تبیین می‎کند آیات ۱۰ و ۱۱ سوره مبارکه «سبأ» است که خداوند متعال فرموده است: «وَلَقَدْ آتَیْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَالطَّیْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛ و به راستى داوود را از جانب خویش مزیتى عطا کردیم و گفتیم اى کوه‎ها با او در تسبیح خدا همصدا شوید و اى پرندگان هماهنگى کنید و آهن را براى او نرم گردانیدیم که زره‌‏هاى فراخ بساز و حلقه‌‏ها را درست اندازه‏‌گیرى کن و کار شایسته کنید زیرا من به آنچه انجام مى‏ دهید بینایم» خداوند در این آیه داستان زره‌سازی حضرت داوود را تبیین می‌کند و می‎گوید حلقه‌های زره را با دقت اندازه‌گیری کند و در ادامه به صورت فعل جمع بیان می‌کند که عمل صالح انجام دهید.

حجازی بیان کرد: بنابراین یکی از مصادیق عمل صالح در امر تولید کار خوب و باکیفیت است؛ چراکه وقتی دستور به کیفیت مناسب به حضرت داود داده می‌شود، اصطلاح «عمل صالح انجام دهید» را به صورت فعل امر استفاده می‎کند و در واقع این یک امر قرآنی است. همچنین در زنجیره ارزشی که در کارآفرینی شکل می‎گیرد و در تولید محصول و خدمت باید حدود رعایت شود.

چهار شرط برای رضایت خداوند از کارآفرین

وی ادامه داد: اصلی با عنوان «وقایه» وجود دارد که به معنای تقوا و نگهداری و رعایت حدود است. اگر حدود رعایت شد، عمل خالص بود و ایمان وجود داشت، در این صورت، خداوند متعال خریدار آن عمل است؛ چراکه قرآن می‎گوید: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ؛ در حقیقت ‏خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاى] اینکه بهشت براى آنان باشد خریده است همان کسانى که در راه خدا مى ‏جنگند و مى ‏کشند و کشته مى ‏شوند». (توبه، آیه ۱۱۱). در این آیه اشاره شده است که خداست که مشتری مؤمنین می‎شود. همچنین در ادامه این آیه به واژه «بیع» اشاره شده و آمده است: «فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛ س به این معامله‏‌اى که با او کرده‏‌اید شادمان باشید و این همان کامیابى بزرگ است».

معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران تأکید کرد: بنابراین خداوند مشتری اصلی در کارآفرینی است و ما در حال معامله با خداوند هستیم؛ هرچند که نیاز یک انسان را برطرف کنیم. نکته دیگر در مورد کارآفرینی اسلامی این است که با توجه به اینکه دو نوع مشتری وجود دارد، مفهوم رضایت مشتری هم به دو بخش تقسیم می‎شود که یکی رضایت مشتری به صورت تبعی است که در این مورد باید محصول خوب و باکیفیت به وی ارائه دهیم اما اگر قرار است خداوند را به منزله مشتری اصلی راضی کنیم چهار شرط آن شامل خالص بودن نیت کارآفرین، صالح بودن عمل وی، رعایت و حفظ حدود و داشتن ایمان است که کار کارآفرین مورد پذیرش الهی قرار گیرد.

مفهوم «برکت» در کارآفرینی

وی افزود: همچنین در مورد موفقیت کسب و کار با نگاه کارآفرینی اسلامی گفته می‌شود، ملاک موفقیت صرفا سودآوری مالی نیست، بلکه می‎تواند صرفاً یکی از شاخص‎ها باشد. شاخص مهم این است که برخی از ابعاد باطنی و معنوی رعایت شده باشد که در کسب‌وکار در قالب کلیدواژه‌ای با عنوان «برکت» مطرح می‌شود. بنابراین از نگاه اسلامی، کسب‌وکاری که برکت داشته باشد، کسبوکاری موفق است.

این کارشناس کارآفرینی گفت: ممکن است سودآوری یک کسب‌وکار پایین باشد اما برکت آن زیاد باشد و ممکن است سود بالا باشد اما برکت نباشد. این مفهوم در کارآفرینی اسلامی بسیار مورد توجه است. نکته دیگر در مورد بُعد تربیتی کارآفرینان و کارکنان کسب‌وکار است. در نگاه اسلامی، باید تربیت معنوی برای کارآفرینان وجود داشته باشد.

حجازی درباره وضعیت کارآفرینی در ایران بیان کرد: برخی از افرادی که وارد این حوزه می‎شوند افراد مقیدی هستند و به صورت ضمنی چنین مواردی را رعایت می‌کنند اما بحث بنده این است که این دانش باید به صورت دانشی آشکار و قابل انتقال باشد که بتوانیم این دانش را به بقیه هم منتقل کنیم. بنده تاکنون کاری تحقیقی مشاهده نکرده‎ام که وضعیت کارآفرینی اسلامی در ایران احصا شده باشد. به همین دلیل نمی‎توان با قاطعیت گفت که چند درصد کارآفرینان در کشور به شکل اسلامی عمل می‎کنند یا قواعد اسلامی را رعایت نمی‎کنند اما در مجموع می‎توان گفت که این خلأ و شکاف وجود دارد و نیازمند کار در این حوزه هستیم.

گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی