نقش دانشگاه آزاد اسلامی بر رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی در سطح ملی و منطقه ای

مقدمه :

ابتدا لازم است قبل از شروع بررسی نقش دانشگاه آزاد اسلامی در توسعه اقتصادی و اجتماعی درسطح ملی و منطقه ای به مفاهیم و نظریه های رشد و توسعه به آن اشاره کنم. نظریه های توسعه بعد از خاموش شدن آتش جنگ جهانی دوم که نظم عمومی در جهان شکل گرفت پدیدار گشت ، جنگ جهانی باعث تلفات زیادی جانی، مالی وسرمایه ای برای کشورهای درگیرجنگ برجا گذاشت.این فجایع موجب شد. سازمان ملل متحد، الگوی سیستم حسابداری ملیSNAرا برای اندازه گیری حساب تولیدناخالص داخلی برای کشورها معرفی نماید،براساس این الگو کشورها ملزم به تهیه و محاسبه ارزش افزوده بخشهای اقتصادی ، هزینه مصرف نهایی خانوارها،هزینه نهایی دولت، سرمایه گذاری وصادرات و واردات شده اند. شاخص تولید سرانه یکی از سنجش و معیارهای بود که جوامع را به سه گروه: توسعه یافته ،درحال توسعه و عدم توسعه طبقه بندی شده اند. نتایج بدست آمده نشان می دهد ،کشورهای که اقتصاد آنان مبتنی بر بخش سنتی بودند، فقر و عقب مانده از توسعه به لحاظ رشدکمی یعنی تولید در این کشورها نمایان شد. این پدیده ملل مختلف جهان را با این سؤال اساسی مواجه کرد که چرا بعضی از مردم جهان در فقر و گرسنگی مطلق به سر می برند و بعضی در رفاه کامل؟ از همین دوران اندیشه ها و نظریه های توسعه درجهان شکل گرفت و نظریات توسعه اقتصادی متولد شدند.دراین دوران، بسیاری از مردم درکشورهای جهان سوم، تقصیر را به گردن کشورهای قدرتمند و استعمارگر انداختند. بعضی نیز مدرن و حاکم نشدن تفکر مدرن بر تمامی ارکان زندگی جوامع سنتی را علت اصلی می دانستند و بعضی دیگر ضعف های فرهنگی و اجتماعی این ملل را علت اصلی معرفی می کردند. عدهای نیز »ثروتهای ملی« و نقش منابع طبیعی وجغرافیایی،آب و هوایی و داشتن زمین های حاصلخیزی و رشد جمعیت نیروی مولد کار و دانش را مطرح کرده اند. اما پرسش و یا سئوال اساسی این که کدام علت اصلی و یا اولیه توسعه بوده است؟ همچنان برای عده ای مبهم باقی مانده است. در پاسخ به این پرسش به نظر می رسد باید ابتدا به اختصار بررسی کنیم که تعریف از توسعه چیست؟ و چه موقع می توان از یک مفهوم، تعریفی جامع و مانع که مورد قبول همگان باشد ارائه کرد و سپس علت ها را جستجو کرد.

معمولا اقتصادانان براین باورند که مفهوم رشد اقتصادی و توسعه اقتصادی با یکدیگر تفاوت دارد، رشد اقتصادی، مفهومی کمی است، اما توسعه اقتصادی علاوه بر کمی مفهومی کیفی هم است. رشد اقتصادی به تعبیر ساده عبارت است از افزایش تولید واقعی کشور در یک سال خاص در مقایسه با مقدار آن در سال پایه در سطح کلان ، رشد اقتصادی محسوب می شود. .منابع مختلف رشد اقتصادی ، معمولا افزایش به کارگیری نهاده ها ،افزایش سرمایه و نیروی کار، افزایش کارایی اقتصاد ،افزایش بهره وری عوامل تولید و به کارگیری ظرفیت های احتمالی خالی در اقتصاد است. توسعه اقتصادی عبارت است از رشد همراه با افزایش ظرفیت های تولیدی اعم از ظرفیت های فیزیکی، انسانی واجتماعی است. در توسعه اقتصادی، علاوه بررشد کمی تولید درکنار آن نهادهای اجتماعی نیز متحول می شوند، نگرش انسان از لحاظ مادی یعنی توان بهره برداری از منابع موجود به صورت مستمر اما بهینه و پویا افزایش می یابد و هر روز نوآوری جدیدی انجام می شود. ترکیب تولید و سهم نسبی نهاده ها نیز در فرایند تولید تغییر می کند.

پیوند اقتصاد با دانش و توسعه :

پیوند اقتصاد با دانش و فرهنگ از طریق سرمایه انسانی درجوامع بر پیشرفت کشور شکل می گیرد. در این فرآیند سرمایه انسانی با داشتن دانش و فرهنگ مهمترین عواملی هستند که بیش از هرعامل دیگری بر روی رشد و پیشرفت کشور تاثیرگذاراست. علاوه بر موارد فوق نظریه های مختلفی از سوی اقتصاددانان و جامعه شناسان در مورد پیشرفت و توسعه مطرح و شاخص های آن را مورد بررسی قرار داده اند. بطور کلی اکثر نظریه ها داشتن انباشت سرمایه ، بهره وری ، فن آوری اطلاعات ، تحقیق و توسعه ، تکنولوژی و دانش را عامل توسعه می دانند و سه شاخص امید به زندگی، تولید سرانه و نرخ باسوادی را شاخص توسعه انسانی می شناسند. به عبارتی عامل پیشرفت، افزایش تولید ، ایجاد درآمد و دانش درنتیجه عمر مفید انسان ها خلاصه می شود.

نقش دانشگاه آزاد اسلامی بر رشد و توسعه اقتصاد ملی و منطقه ای :

درکشور ما دانشگاه آزاد اسلامی بخوبی این وظیفه علمی و توسعه منطقه ای را ایفا نمود. علاوه بر تربیت نیروی کار مولد تولید و ارتقاء دانش و مهارت های فنی در بخش های صنعت ، معدن ، ساختمان و خدمات در سطح ملی و محلی یعنی با گسترش واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در سطح شهرستان ها موجب پیوند دهنده دانش با دیگر بخش های اقتصادی باعث رشد بخش بازرگانی ،حمل و نقل ،اقامتگاه های رفاهی و تفریحی و سایر فعالیت ها شد، عملکرد دانشگاه آزاد اسلامی را می توان در چهاردوره مورد ارزیابی قرارداد .

دوره اول : در نیمه نخست این دوره تقریبا همه برنامه های دولتمردان ، دفاع از سرزمین کشور ایران و سیاستگذاری و پشتیبانی ازجنگ بود و به دلیل شرایط نابسمان اقتصادی و وجود جنگ تحمیلی و صدمات اقتصادی و بحران بیکاری و همچنین ظرفیتهای محدود پذیریش دانشجودردانشگاه های دولتی که نمی توانست انرژی انباشته شده جوانان که براثر یک انقلاب عظیم اجتماعی- فرهنگی درکشور افزایش یافته بود ،برای ورود به آموزش عالی را محقق سازد.دانشگاه ها طی سه سال بخاطر انقلاب فرهنگی بسته شد و مهمترین قربانیان آن دوره ، دانش و مهارت های فنی بازار کار بود و در سال های بعد خلاء مهارت دانشگاهی در بازار تولید و کسب و کار نمایان شد. اقتصاد پیوند با دانش درآن دوران ضعف و چالش برانگیز شد.جمعیت مشتاق به دوره عالی فقط کمتر از10 درصد از متقاضیان ادامه تحصیل در آموزش عالی می توانستند به درون این جامعه راه یابند. بحران های روانی حاصل از ماندن در پشت سد کنکور به عنوان یک عامل مضاعف در کنار اقتصاد آسیب دیده از جنگ، به سوی جوانان کشور هجوم می آورد، جوانانی که ادامه تحصیل را به عنوان راهی مطمئن برای دست یابی به آینده شغلی و اقتصادی بهتر تصور می کردند متاسفانه درصف ورود به دانشگاه به انتظار ماندند. لیکن آموزش عالی کشور در آن دوره نمی توانست برای همه کسانی که از سد کنکور از آن پل عبور کنند و شغل و آینده ای امید بخش برای خود فراهم نمایند.در نیمه دهه شصت نگرش نوین آموزش شکل گرفت . با تدبیر بزرگان نظام خدمت حضرت امام خمینی (ره ) رسیدند و پیشنهاد دانشگاه خصوصی بنام آزاد اسلامی را دادند.این دانشگاه با توان کمک های مردمی خانوارها در قالب شهریه به دانشگاه آزاد اسلامی شروع به فعالیت کرد ، تعداد زیادی از داوطلبان با شرکت در آزمون سراسری در رشته های مختلف وارد دانشگاه شدند .این پدیده نطقه عطفی شد که دانشگاه آزاد بار آموزش عالی کشور را بردوش گیرد و این امکان برای همه مشتاقان آموزش عالی تقریبا فراهم شد.

جدول زیر تعداد دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی سالهای 1375 الی 1380 نشان می دهد که در سال 1380 از یک میلیون دویست نود هفت هزار یکصد پنجاه نفر دانشجو که حدود 62 درصد دانشجویان سهم دانشگاه آزاد اسلامی می باشد..

جدول 1- تعداد دانشجویان دانشگاههای دولتی و دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی 1380- 1375 - نفر

منبع : آمار دانشگاه آزاد و سالنامه آماری معاونت برنامه ریزی وزارت علوم و تحقیقات وفن آوری

دوره دوم - دوران سازندگی : بعد از خاموش شدن جنگ خانمان سوز عراق بر علیه ایران و با روی کار آمدن دولت سازندگی برنامه تعدیل اقتصادی موجب رونق گرفتن اقتصاد در همه زمینه ها فراهم گردید. خیزش قابل توجهی دررشد اقتصادی کشورایجاد شده بود. ترمیم زیربناهای اقتصادی کشور وایجاد بازارهای جدید و همچنین رونق گرفتن مجدد تجارت وگردش مالی جهانی با جمهوری اسلامی ایران موجب افزایش سرمایه گذاری های مستقیم خارجی و ایجاد زمینه های جدید توسعه اقتصادی درکشور گردید. به تبع این توسعه اقتصادی درهمه زمینه ها، توسعه علمی کشور نیز جان دوباره ای گرفت و تقاضا برای آموزش عالی و تحقیقات افزایش یافت. سرمایه های سرگردان که قبلا نمی توانستند در آموزش عالی کشور جذب شوند، مجدداً آمادگی یافتند تا در اقدامات زیربنایی و بلند مدت و از جمله توسعه آموزش عالی تمرکز یابند. دانشگاه آزاد اسلامی به دلیل عدم وابستگی به بروکراسی دولتی توانست به این تقاضا ها پاسخ دهد. ، علاوه بر آن فرصتهای جدیدی در کشور در اقصی نقاط سرزمین ایران ایجاد کند. سرمایه گذاری و ایجاد واحدهای دانشگاهی در شهرستان های کشور موجب گردید علاوه بر جذب نیروی کار بیکار منطقه و پرداخت حقوق و دستمزد و ایجاد درآمد برای خانوارها موجب رونق سایر بخش های اقتصادی ازجمله بخش بازرگانی ، اقامتگاه ها ، حمل و نقل و بانک ها و سایر بخش های خدمات را قدرتمند ساخت. می دانیم در این دهه دانشگاه آزاد اسلامی تقریبا تنها بخشِ آموزش عالی خصوصی کشور بود که توانست به تقاضای رو به رشد آموزش عالی را پاسخ گو باشد. بخش مهمی از رونق اقتصادی در شهرهای دور و با امکانات محدودتر به دلیل وجود دانشگاه آزاد اسلامی در آن شهر، امکان پذیر شد. ایجاد دانشگاه و جذب دانشجو در این شهرها موجب گردید که تقاضای توسعه همه جانبه در این شهرها نیز افزایش یابد. ایجاد ساختمان های استانداردتر، توسعه حمل و نقل شهری و بین شهری، توسعه جاده ها و اقامتگاه ها، افزایش امکانات توریستی، توسعه جاذبه های گردشگری و ایجاد هزاران شغل مستقیم و غیر مستقیم که به دلیل رفت و آمد دانشجویان، اساتید و خانواده های آنان به همه نقاط کشور ایجاد گردید، چرخ تولید و توسعه همه جانبه را درکشور به گردش درآمد. زمینه های فراوان شغلی که مستقیما به دلیل ایجاد دانشگاه آزاد اسلامی درهمه شهرهای کشور ایجاد گردید، این مسئله باعث شد تا بار مالی دولت در بودجه برای عمرانی کاهش یابد و کشور بدون استفاده مستقیم از بودجه دولت، بخش خصوصی بتواند به ایجاد شغل های جدید و توسعه و رونق اقتصادی اقدام کند.رونق بخش های عمرانی و ساخت و سازهای مربوط به ایجاد واحدهای دانشگاهی درشهرهای مختلف، موجب افزایش تقاضا برای تهیه مسکن دانشجویی در این شهر ها گردید و همین امر به نوبه خود به رونق عملیات عمرانی در این شهرها انجامید. افزایش جمعیت دانشجویی در شهرها علاوه بر متمرکز جمعیتی موجب شد تا تقاضای امکانات شهری مانند مراکز خرید، تفریحگاه ها، ایجاد ظرفیتها و فرصتهای جدید آموزشی و تحقیقاتی درفضای واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی فراهم شود

آمارهای جدول (2) نشان می دهد که دانشگاه آزاد اسلامی درسال 1375 از رقم 477 میلیاردریال ارزش افزوده ایجاده شده را به مبلغ 244 میلیارد ریال بابت حقوق دستمزد به کارکنان و اعضای هیات علمی دانشگاه پرداخت کرده است و مابقی آن صرف سرمایه گذاری شده است .در سال 1390 به میزان21275 میلیارد ریال ارزش افزوده داشته و به میزان 15843 میلیارد ریال بابت حقوق دستمزد پرداخت شد و مابقی آن سرمایه گذاری یا تشکیل سرمایه در ساختمان و ماشین آلات و تجهیزات اداری انجام شد. ارزش موجودی سرمایه در این سال برابر با 44785 میلیارد ریال می باشد.

جدول 2 - ارزش افزوده و ارزش موجودی سرمایه دانشگاه آزاد اسلامي ( قیمت جاری - میلیون ریال )

طی سالهای 1390- 1375

ارزش موجودی سرمایه براساس ارزش دفتری می باشد.

دوره سوم: رقابت پذیری آموزش عالی. گسترش واحدهای دانشگاهی با تاسیس دانشگاه پیام نور ، موسسه های آموزش عالی غیر دولتی (غیر انتفاعی ) و مراکز علمی و کاربردی در کشور موجب رقابت پذیری با دانشگاه آزاد اسلامی شد. به قوه الهی دراین دوره دانشگاه آزاد اسلامی با برنامه ریزی خود بسمت دستیابی به استانداردهای کیفی آموزش عالی حرکت کرد. از جمله‌ این عوامل کیفی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- افزایش تعداد اعضای هیات علمی با درجه استادیاری به بالا و بخصوص اصلاح نسبت اعضای هیات علمی به دانشجو در مقاطع تحصیلی مختلف

- دستیابی به استانداردهای آموزشی از جمله نسبت دانشجو به فضای آموزشی، نسبت کتابهای تخصصی به دانشجو، نسبت فضاهای آزمایشگاهی و کارگاهی به دانشجو و مواردی از این نوع

- ایجاد زیرساختهای IT و ICT از جمله ایجاد Data Center ، توسعه کتابخانه دیجیتالی و طرح به اشتراک گذاشتن منابع آزمایشگاه ها پیشرفته و امانت کتابخانه ای

- گسترش مراکز تحقیقاتی، مراکز رشد و پارکهای علم و فناوری در سطح مناطق دانشگاهی

- افزایش فعالیتهای تحقیقاتی و تولیدات علمی از جمله تولید مقالات معتبر، کتابهای الکترونیکی، حمایت از اختراعات و اکتشافات و تولید مجلات علمی معتبر، افزایش سطح تعاملات بین المللی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی معتبر جهان برای انجام پروژه های مشترک و مواردی از این نوع

- افزایش نقش علمی دانشگاه برای حل مسایل و مشکلات کشور از طریق عقد قراردادهای علمی با بخشهای توسعه ای، اقتصادی و صنعتی کشور

- آموزش مداوم هیات علمی و کارکنان دانشگاه و تجهیز آنها به آخرین نیازهای علمی و تجربی لازم

آمارهای در جدول (3) نشان می دهد برای رقابت با دانشگاه آزاد اسلامی تعداد موسسات غیر انتفاعی و مراکز علمی کاربردی افزایش یافته است و سهم درآمد این موسسات از 10 درصد سال 1385 به میزان حدود 31درصد در سال 1396 رسیده است.

- جدول 3 - درآمد دانشگاه خصوصی بابت شهریه دریافتی و درآمد موسسات غیرانتفاعی و مراکز علمی کاربردی میلیون ریال

دوره چهارم : مسئله رقابت پذیری آموزش عالی سرعت حرکت و توسعه آموزش را کندتر کرد و به مرحله اشباع آموزش عالی خصوصی رسید و تولید نهایی آموزش روند نزولی شد.می دانیم قیمت در بازار کالاها رابطه غیر مستقیم با مقدار تقاضا دارد. این امر در بازار کالاها بسیار مثبت برای خانوارها تلقی می شود. اما در بازار رقابت پذیری خدمات آموزشی و بهداشتی اثر بر کیفیت خواهد گذاشت در چنین شرایطی برای میل نهایی به دوره عالی با کاهش مهارت ها و به سمت گسترش رشته های غیر فنی هدایت می شود این پدیده به ضرر بازار کار و مهارت های فنی خواهد شد.

آمارهای جدول (4) عملکرد ارزش افزوده دانشگاه آزاد اسلامی در سطح منطقه ای استان ها را نشان می دهد : مشاهده می شود در سال 1396 از مبلغ 51259 میلیارد ریال ارزش افزوده ایجاده شده دانشگاه به میلغ 42039 میلیارد ریال بعنوان حقوق و دستمزد به کارکنان هیات علمی و اداری و پشتیبانی پرداخت کرده است .بیشتر سهم ارزش افزوده و حقوق و دستمزد پرداختی به استان تهران 20 درصد و اصفهان 5/8 درصد ، کرمان 7/9 درصد و استان فارس و خوزستان به ترتیب 6 و 4/6 درصد می باشد.

جدول 4- ارزش افزوده دانشگاه آزاد اسلامی و جبران خدمات پرداختی به کارکنان در سال 1396

( ارزش میلیون ریال )