صنعتی که با کمبود نفس می‌کشد
آمنه قدیم پرست
در میانه زمستانی که سرمای آن هنوز از خاطره صنایع ایران پاک نشده و تابستانی که با مصرف سنگین انرژی از راه رسیده، صنعت پتروشیمی موتور ارزآوری غیرنفتی کشور در وضعیتی قرار گرفته که کارشناسان از آن با عنوان «نقطه هشدار» یاد می‌کنند. ناترازی گاز، نخستین بار نیست که بخش انرژی کشور را تحت فشار قرار می‌دهد، اما آنچه امسال رخ داده، شدیدترین عدم توازن میان تولید و مصرف گاز در دهه گذشته است؛ عدم توازنی که پتروشیمی‌ها را در قلب آسیب قرار داده است.
واقعیت تلخ این است که در زمستان‌های اخیر، هر بار که دمای هوا کاهش یافته، نخستین قربانیان کمبود گاز نه خانه‌ها بوده‌اند و نه نیروگاه‌ها؛ بلکه صنایع بزرگی هستند که اشتغال، صادرات و ارزآوری کشور بر دوش آنهاست. پتروشیمی‌ها در صف نخست قرار دارند؛ صنایعی که با خوراک گاز متان و اتان کار می‌کنند و توقف جریان خوراک، برای آن‌ها چیزی جز خوابیدن واحدها، توقف تولید و زیان انباشته نیست.
وقتی میزان تولید واحدهای تبدیل متان و اتان افت می‌کند، زنجیره ارزش پتروشیمی نیز از ابتدا تا انتها دچار اختلال می‌شود؛ از تولید پلی‌اتیلن سنگین و سبک گرفته تا متانول و اوره. این اختلال، مستقیم بر بازار داخلی و صادرات اثر می‌گذارد و درآمد شرکت‌ها را با کاهش ۲۰ تا ۵۰ درصدی در برخی ماه‌ها مواجه کرده است.
ایران یکی از معدود کشورهایی است که بخش بزرگی از صنعت پتروشیمی خود را بر پایه گاز بنا کرده است. حدود ۷۰ درصد خوراک پتروشیمی‌ها گاز طبیعی یا مشتقات گازی است. این ساختار، در سال‌هایی که تولید گاز در کشور رو به افزایش بود، مزیت بزرگی محسوب می‌شد؛ اما اکنون که ظرفیت تولید گاز در میادین اصلی مثل پارس جنوبی ثابت مانده و حتی افت فشار تجربه می‌کند، همین وابستگی به نقطه آسیب‌پذیری تبدیل شده است.
بر اساس تحلیل کارشناسان، هر سال حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد مترمکعب به نیاز گاز کشور افزوده می‌شود، اما رشد تولید در بهترین حالت نزدیک به صفر است. میادین جدید توسعه نیافته‌اند، تجهیزات تقویت فشار فرسوده‌اند و سرمایه‌گذاری خارجی سال‌هاست متوقف مانده. نتیجه این شکاف چیست؟
این شکاف در زمستان‌ها به مرز ۳۰۰ میلیون مترمکعب می‌رسد. طبیعی است که در چنین شرایطی، اولویت با بخش خانگی است و شیر خوراک صنایع کوچک و بزرگ یکی‌یکی بسته می‌شود.
ایران یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان متانول و اوره در جهان است. کشورهایی مانند چین، هند، ترکیه و برزیل بازارهای اصلی محصولات پتروشیمی ایران به‌ویژه در بخش کودهای شیمیایی هستند. اما نوسان‌های شدید تولید باعث شده مشتریان در سال‌های اخیر دست به انتخاب‌های جدید بزنند؛ زیرا نمی‌توانند روی جریان پایدار صادرات ایران حساب کنند.
مسئله فقط کاهش تولید نیست؛ بلکه از دست رفتن بازار است. رقبا مانند قطر، عربستان و حتی آمریکا با قیمت‌های ثابت و ظرفیت قابل اتکا وارد میدان شده‌اند و جای خالی ایران را سریع پر می‌کنند.
ایران یکی از بالاترین سرانه‌های مصرف گاز جهان را دارد. ساختمان‌های غیر استاندارد، صنایع با فناوری قدیمی و قیمت پایین انرژی این مشکل را تشدید کرده‌اند.
برخی شرکت‌های پتروشیمی تلاش کرده‌اند راهی برای کاهش وابستگی به گاز پیدا کنند. استفاده از نفتا به عنوان خوراک جایگزین، گزینه‌ای است که در برخی واحدها آزمایش شده، اما این راه‌حل برای همه مجتمع‌ها عملی نیست و هزینه تولید را به‌طور چشم‌گیری بالا می‌برد.
در این میان، برخی مجوزهای افزایش قیمت محصولات برای جبران هزینه‌ها صادر شده، اما این راه‌حل موقتی است و نمی‌تواند چالش ساختاری را برطرف کند.
در شرایط فعلی، پتروشیمی‌ها دیگر نمی‌توانند مانند دهه ۸۰ و ۹۰ خورشیدی با تکیه بر خوراک ارزان و فراوان گاز، طرح‌های توسعه بزرگ اجرا کنند. بسیاری از طرح‌های نیمه‌تمام سال‌هاست در انتظار خوراک مانده‌اند. حتی طرح‌هایی که عملاً تکمیل شده‌اند، به دلیل عدم تضمین تحویل گاز، وارد مدار تولید نشده‌اند.
برخی فعالان صنعت معتقدند اگر ناترازی گاز به همین شکل ادامه یابد، ایران در چند سال آینده توان افزایش ظرفیت تولید پتروشیمی را از دست خواهد داد؛ و بدتر از آن، حفظ ظرفیت فعلی نیز دشوار می‌شود.
پتروشیمی‌ها باید بخشی از ظرفیت واحدهای جدید را بر پایه خوراک مایع طراحی کنند. بسیاری از صنایع پتروشیمی در جهان از ترکیب گاز و نفتا استفاده می‌کنند.
صنعت پتروشیمی ایران روزهای حساسی را می‌گذراند. سال‌ها این صنعت یکی از افتخارات اقتصادی کشور بود؛ صنعتی که ایران را در زنجیره جهانی پلیمر، متانول و کودهای شیمیایی مطرح کرد. اما اکنون درگیر محدودیتی شده که اگر ادامه یابد، آینده این صنعت را به خطر می‌اندازد.
ناترازی گاز تنها یک معضل انرژی نیست؛ محرکی است که می‌تواند بزرگ‌ترین صنعت صادراتی ایران را از مسیر پیشرفت منحرف کند.
این صنعت برای اینکه دوباره نفس بکشد، باید با رویکردی جدید و راه‌حل‌هایی جسورانه نجات یابد؛ راه‌حل‌هایی که زمان می‌برد اما آغاز آن ضروری‌تر از همیشه است.
