تجربه تاریخی خودکفایی اقتصادی
خشایار رضوی جیفانی
حزب ملت ایران یکی از احزاب سیاسی بود که در فضای سیاسی نسبتاً باز پس از حمله متفقین به ایران در شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضاشاه، پا به عرصه فعالیت سیاسی گذاشت. این حزب به رهبری داریوش فروهر در شرایطی شکل گرفت که کشور با دخالت قدرت‌های خارجی، رشد حرکت‌های تجزیه‌طلبانه (مانند فرقه دموکرات آذربایجان) و نفوذ فزاینده حزب توده مواجه بود. حزب ملت ایران اصول فکری خود را بر پایه ناسیونالیسم بنا نهاد و معتقد بود که هر نوع سیاست و اقدامی باید در جهت منافع ملی باشد. روزنامه "آپادانا" ارگان رسمی این حزب بود و مواضع آن را منعکس می‌کرد.
از نظر حزب ملت ایران سیستم اقتصاد ملی مورد قبول است. حزب دارای گرایشات ضدسرمایه‌داری و ضدکمونیستی است. روزنامه آپادانا نظرات اقتصادی موردنظر حزب را این‌گونه توصیف می‌کند: « همه چیز برای ملت این شعار بزرگ‌ترین شعار مکتب ناسیونالیسم می‌باشد، بنابراین همه عوامل اجتماعی در راه این هدف بزرگ بکار گمارده می‌شوند، ازاین‌رو سرمایه‌داری کلان و قدرت پول از میان خواهد رفت، ولی اصل مالکیت خصوصی همچنان محترم و قابل‌اجرا خواهد بود؛ زیرا جز این راه، راه دیگری قابل‌انتخاب نیست. سیاست اقتصادی ناسیونالیسم می‌کوشد همه بندهای اقتصادی استعمار را پاره کند و تا آنجائی که ممکن است و طبیعت اجازه می‌دهد نیازمندی‌های ملت از داخله تهیه گردد.» ( آپادانا، ش 72، پنجشنبه 7 خرداد 1331، ص 5)
استراتژی خودکفائی که موردنظر حزب ملت ایران است با همه بار ارزشی ظاهری که دارد، در باطن بسیار مخرب و ویرانگر است. استراتژی خودکفایی، کشور را از نعمت بزرگ و بی‌بدیل رقابت محروم می‌کند. فقدان رقابت در تولید کالا و خدمات منجر به ناکارآمدی در اقتصاد ملی خواهد شد. تابه‌حال هیچ ابزاری مؤثرتر از رقابت برای افزایش کارآمدی در اقتصاد اختراع نشده است. کیفیت و قیمت تمام شده مناسب زاییده رقابت تولیدکنندگان با هم است. وقتی تمرکز بر خودکفایی باشد، ممکن است قیمت تمام شده یک کالای بی‌کیفیت داخلی چندبرابر قیمت جهانی آن باشد. همچنین خودکفایی وابستگی کشورهای دیگر به کشور ما را از بین خواهد برد. نهایتاً کشور خودکفا به جایی می‌رسد که وجودش برای جهانیان بلاموضوع می‌شود. به همین دلیل در موقعیت‌هایی مثل تحریم و جنگ آسیب‌زدن به چنین کشوری موجب ضرر و زیان به دیگر کشورها و جامعه بین‌المللی نمی‌شود. چنانچه تحریم نفت ایران از جانب انگلستان موجب ضربه شدیدی بر اقتصاد ایران شد.
مبادله و ارتباط اقتصادی با دنیای خارج موجب ارتقای توانایی استانداردسازی می‌شود. در استراتژی خودکفایی، بی‌خبر و بی‌نیاز از استانداردهای جهانی، کشور خودکفا کم‌کم تبدیل به جزیره‌ای دورافتاده از بقیه دنیا خواهد شد و بر خلاف اصل مزیت نسبی کشور خودکفا جهت رسیدن به خودکفایی اقتصادی به مواردی روی می‌آورد که نه از لحاظ اقتصادی برای آن کشور به‌صرفه خواهد بود و همچنین منابع آن کشور به‌صورت بی‌رویه هدر خواهد رفت که برای مثال به محدودیت منابع آبی در ایران می‌توان اشاره کرد. در استراتژی خودکفایی به دلیل تمرکز بر تأمین نیازهای داخلی، بسیاری از فرصت‌ها و امکانات بالقوه کشور که مورد تقاضای دنیای خارج است ندیده گرفته خواهد شد و در نهایت موجب رشد فساد و رانت‌خواری خواهد شد؛ چون در فقدان فضای رقابتی گروه محدودی با نزدیکی به نهادهای قدرت به ثروت و قدرت می‌رسند.
روزنامه آپادانا از عقاید اقتصادی فردریک لیست و نقش او در شکل‌گیری اقتصاد ملی حمایت و الگوبرداری می‌کند. فردریک لیست اقتصاددان آلمانی در سال ۱۸۴۱ کتابی منتشر کرد که در آن به آزادی مبادلات حمله کرد و از سیستم حمایتی و ملی طرفداری به عمل آورد و خواهان ایجاد تعرفه بر کالاهای خارجی در جهت حمایت از صنایع داخلی بود. این کتاب که بنام روش ملی اقتصاد معروف بود در آلمان چاپ شد. اصل و عمده نظریه فردریک لیست حمایت صنایع ملی در مقابل رقابت صنایع خارجی است. عقاید لیست مبنی بر دو بخش است یکی ملی بودن اقتصاد که در حقیقت مقابل بین‌المللی بودن است و دیگری اهمیت نیروی مولد یا زاینده که مقابل ارزش مبادله‌ای است. (آپادانا، ش ۱۳۱، جمعه 29 خرداد ۱۳۳۲،ص ۴)
لیست تجارت آزاد را مورد انتقاد قرار می‌دهد و خواهان در اختیار گرفتن منابع تولید و ملی کردن آن‌هاست. لیست نقش مهمی برای دولت در اقتصاد قائل است. (لیست،55:1387) اساساً باتوجه‌به وجود تحریم‌ها و محاصره اقتصادی ایران از سوی انگلستان نظریات فردریک لیست موردتوجه قرار گرفت.
البته گرایش به عقاید لیست منحصر به حزب ملت ایران نیست و در این دوره و پیش از آن با رشد عقاید ناسیونالیستی بسیاری از سیاست‌مداران و اندیشمندان همچون احمد متین دفتری، علی وکیلی و غلامعلی وحید مازندرانی تحت‌تأثیر عقاید فردریک لیست بودند. از جمله آن که در سال 1316 کتابی تحت عنوان «اقتصاد ملی و سیاست اقتصادی ایران» توسط غلامعلی وحید مازندرانی نوشته شد که تئوری‌های اقتصاد ملی را برای اقتصاد ایران مفید و راهگشا می‌داند. (دادبخش و سلیمی،89:1398)
روزنامه آپادانا برای حل مشکلات اقتصادی داخل کشور توصیه می‌کند که زمین‌های مالکین بزرگ بین زارعین تقسیم شود و با ادبیاتی تهدیدآمیز از مالکین می‌خواهد که زمین‌های خود را به کشاورزان واگذار کند:
«روزی می‌رسد که کشاورز به‌جای بیل و سطل و گاوآهن سرنیزه و تفنگ در دستش دیده می‌شود. شکم ارباب مفت‌خوار را می‌درد و خانواده نازپرورده ارباب را به‌روز سیاه می‌نشاند و کاخ زیبای او را غرق در آرامش می‌سازد. آری همین کشاورز که دسترنج سالیانه‌اش ربوده می‌شود و ارزش کارش برابر با یک گاو حساب می‌کرد چنین انتقام خواهد کشید اکنون ارباب اگر یک جو شعور داشته باشد و ناز و نعمت و کیف و لذت چشمان او را کور نکرده باشد، خودش باید تا زود است به‌اصطلاح مردم فلنگ را ببندد. ملت ایران می‌داند که تنها خود اوست می‌تواند زمین‌ها را به کشاورزان واگذار کند. خواهیم دید که جنبش ناسیونالیسم پیشرو زمین و سرمایه را بر سرپرستی یک دولت آرمان‌خواه ملی بر خانواده‌ها خواهد سپرد.» (آپادانا، ش ۶۰، پنج شنبه 11 اردیبهشت ۱۳۳۱، ص ۴ (
روزنامه آپادانا خواهان محدودشدن واردات و ورود دولت برای ملی کردن کارخانه‌ها و کشاورزی است و ضمن خطاب‌کردن صاحبان سرمایه به «سرمایه‌داران جهود منش» و «زالوهای خون‌خوار» خواستار این است که زمین‌های مالکین به نفع کارگران و کشاورزان مصادره شود. (آپادانا، ش 30، دوشنبه 5 اسفند 1330، ص 1)
