«چالش‌های مدیریت منابع آب
رضا طبیب زاده کارشناس حوزه انرژی
در یک قرن گذشته، به دلیل فاصله گرفتن از تکنولوژی روز دنیا، توجه لازم به ساماندهی رودخانه‌های داخلی و مرزی کشور—که سرچشمه آن‌ها در کشورهای همسایه قرار دارد—صورت نگرفته است. اگرچه در ۵۰ سال اخیر، به‌ویژه طی چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سدهای متعددی توسط دولت بر روی رودخانه‌ها احداث شده‌اند، اما مهندسی رودخانه همچنان از اولویت کافی برخوردار نبوده و همین امر موجب شده حتی در مناطق پُربارش شمال کشور نیز در زمینه تأمین آب کشاورزی، صنعتی و شرب با مشکلات جدی مواجه باشیم. این وضعیت بیش از آنکه نتیجه کمبود منابع باشد، نشانگر نقص در مدیریت است.
در بخش کشاورزی که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور به‌شمار می‌رود، هنوز با استانداردهای جهانی فاصله چشمگیری داریم. شاخص‌های بهره‌وری آب در کشور نگران‌کننده بوده و میزان درآمد حاصل از هر مترمکعب مصرف آب در ایران به مراتب پایین‌تر از میانگین‌های جهانی است. این در حالی است که با وجود اقلیم خشک و نیمه‌خشک، ایران یکی از مستعدترین کشورها در تولید و صادرات میوه و سبزیجات در منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود. اختلاف دمای ۳۰ درجه‌ای بین شمال و جنوب کشور در فصل زمستان، نشان‌دهنده ظرفیت بالقوه اقلیمی برای تولیدات کشاورزی است.
با وجود برخی پیشرفت‌ها در حوزه بسته‌بندی و بازاریابی، هنوز راه زیادی تا حضور موفق در بازارهای بین‌المللی در پیش داریم. نمونه بارز این ناکامی، صادرات زعفران است؛ جایی که محصولی ارزشمند به‌صورت فله‌ای و بدون نظارت، توسط دلالان به قیمت پایین صادر می‌شود، و در اروپا با بسته‌بندی‌های شکیل و تحت برندهای غیرایرانی، با قیمت گزاف به فروش می‌رسد. این روند باید متوقف شود و صادرات فله‌ای زعفران با نظارت دولت، جای خود را به صادرات برندمحور و ارزش‌آفرین بدهد.
متأسفانه فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف آب، به‌ویژه آب شرب، جایگاه شایسته‌ای در برنامه‌ریزی‌های کشور ندارد. مصرف‌کنندگان خانگی و بخش کشاورزی، آموزش کافی برای صرفه‌جویی را دریافت نکرده‌اند. در حالی که در کشورهای شمال اروپا با بارش‌های سالانه بالای ۱۰۰۰ میلی‌متر، به شهروندان آموزش داده می‌شود چگونه با یک یا دو لیتر آب خودرو را تمیز کنند، در ایران شاهد استفاده از آب شرب برای شست‌وشوی پیاده‌رو و معابر هستیم—امری که در بسیاری از کشورها جرم محسوب شده و با جریمه‌های سنگین مواجه است. این وظیفه شهرداری‌ها، شرکت‌های آب و فاضلاب، رسانه‌ها، صدا و سیما و حتی سازمان‌های مردم‌نهاد محیط زیستی است که در این زمینه فرهنگ‌سازی کنند.
مدیریت منابع آب، یعنی کنترل و بهره‌برداری بهینه از آب‌های ورودی کشور—چه منابع داخلی و چه حق‌آبه‌های مرزی—و تنظیم رهاسازی آن‌ها از پشت سدها برای مصارف مختلف از جمله کشاورزی و تولید برق آبی، با در نظر گرفتن پیش‌بینی‌های بلندمدت بارندگی. نمی‌توان کاهش ناگهانی ذخایر پشت سدها را صرفاً به کاهش بارش نسبت داد؛ بلکه باید مدیریت ضعیف در پیش‌بینی و برنامه‌ریزی را نیز مورد توجه قرار داد.
بخشی مهم از منابع آبی کشور از رودخانه‌هایی سرچشمه می‌گیرد که از کشورهای همسایه مانند ترکیه، عراق و افغانستان وارد ایران می‌شوند. متأسفانه این کشورها با احداث سدهای متعدد طی یک قرن اخیر، عملاً جریان آب ورودی به ایران را محدود کرده‌اند. توافقات قدیمی نیز یا از اعتبار ساقط شده یا مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. لازم است ایران با رویکردی فعالانه و دیپلماتیک، برای احیای این توافق‌ها و کسب حق‌آبه‌های عادلانه، وارد مذاکره مجدد با این کشورها شود.
علاوه بر رودخانه‌ها، ما در مدیریت منابع آب زیرزمینی نیز با چالش‌های جدی مواجه هستیم. کنترل آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی، اگر اهمیتش از مهندسی رودخانه‌ها بیشتر نباشد، قطعاً در همان سطح قرار دارد. در این حوزه نیز باید با نگاه علمی و اجرایی دقیق، برنامه‌ریزی جامع‌تری صورت گیرد تا از بحران‌های آینده جلوگیری شود.
