زمستانِ تیره ایران؛ آلودگی اینبار از کجا میآید؟
نیکتا قاسمپور – خبرنگار .
با رسیدن نخستین موجهای سرمای زمستان و خاکستری شدن آسمان شهرها، چرخه آشنای آلودگی هوا بار دیگر کلانشهرهای ایران را در بر گرفته است؛ چرخهای که سالهاست تکرار میشود، اما هر سال با شدتی تازه و پیامدهایی نگرانکنندهتر از گذشته. تهران، مشهد، تبریز، کرج، اصفهان و حتی برخی شهرهای کوچکتر، در روزهای آغازین آذرماه در فهرست آلودهترین شهرهای جهان قرار گرفتند و میلیونها نفر از شهروندان بار دیگر با سوالی قدیمی اما حیاتی روبهرو شدند: اینبار دود از کجا بلند میشود؟ آیا عامل اصلی خودروها و ترافیک است؟
بهتازگی دفتر «مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم» سازمان حفاظت محیطزیست، گزارشی منتشر کرده که شش روز نخست آذر ۱۴۰۴ را «یکی از قابلتوجهترین دورههای آلودگی در سالهای اخیر» معرفی میکند؛ ادعایی که با نگاهی به آمار کیفیت هوا بهسادگی قابل درک است. بر اساس دادههای رسمی، تهران از ابتدای سال تا چهارم آذر تنها ۶ روز پاک داشته و در مقابل، ۱۰۶ روز ناسالم برای گروههای حساس، ۱۶ روز ناسالم برای همه افراد، ۲ روز بسیار ناسالم و ۲ روز خطرناک را تجربه کرده است.
این وضعیت زمانی نگرانکنندهتر شد که دادههای سایت بینالمللی IQAir نشان داد تهران در پنجم آذر با شاخص ۲۳۳ به آلودهترین شهر جهان تبدیل شده؛ جایگاهی که طی روزهای بعد نیز چند بار در فهرست جهانی تکرار شد. سوزش چشم و گلو، تنگینفس، بوی سنگین دود و تیرگی آسمان برای بسیاری از شهروندان نشانههایی کاملاً محسوس از شدت بحران بود.
در میانه موج آلودگی، محمداسماعیل توکلی، رئیس مرکز اورژانس تهران، در نهم آذر اعلام کرد که ۳۵۷ مورد فوت تنها در هشت روز اخیر ثبت شده و بخشی از این مرگها میتواند با آلودگی هوا مرتبط باشد. همچنین از زمان آغاز موج آلودگی در آبانماه، ۲۲۷ هزار تماس با اورژانس استان برقرار شده که تقریباً ۲۲ درصد آنها مربوط به مشکلات تنفسی، قلبی یا علائم ناشی از آلودگی است.
متخصصان هشدار میدهند افزایش غلظت ذرات معلق خصوصاً PM2.5میتواند موجب تشدید آسم، آریتمی قلبی، حمله قلبی و التهاب شدید سیستم تنفسی شود. در چنین شرایطی، کودکان، سالمندان و بیماران قلبی–ریوی بیشترین آسیب را متحمل میشوند و توصیههای پزشکی مبنی بر «خروج نکردن از منزل» برای این گروهها بار دیگر به یکی از تیترهای ثابت رسانهها تبدیل شده است.
گزارش تحلیلی سازمان حفاظت محیطزیست نشان میدهد موج اخیر آلودگی نتیجه همافزایی چند عامل بوده است؛ عواملی که برخی از آنها ساختاریاند و سالهاست حلنشده باقی ماندهاند و برخی دیگر به شرایط ویژه جوی و مصرف انرژی امسال بازمیگردند.
نخستین و مهمترین دلیل افزایش آلودگی، پایداری جوی و وقوع وارونگی دماست. در روزهای سرد، هوای سرد و سنگین روی سطح زمین مینشیند و همچون یک سقف نامرئی مانع از بالا رفتن و پراکندگی آلایندهها میشود. نبود باد مؤثر و کمبود بارش در روزهای نخست آذر، شرایط را برای انباشت آلایندهها فراهم کرد.
در چنین شرایطی، هر آلایندهای که از اگزوز خودروها، دودکش واحدهای صنعتی یا حتی منابع کوچک خانگی خارج میشود، در لایهای ۵۰ تا ۱۵۰ متری از سطح شهر گیر میکند و بهتدریج غلظت آن افزایش مییابد. نتیجه این وضعیت همان آسمان زرد و خاکستری آشناست که در روزهای اخیر بر فراز بیشتر کلانشهرهای ایران دیده شد.
بخش بزرگی از ناوگان باری و حملونقل کشور هنوز دیزلی و فرسوده است؛ خودروهایی که استاندارد آلایندگیشان سالها از معیارهای جهانی عقب است. کامیونها و اتوبوسهای قدیمی که بدون فیلتر دوده تردد میکنند، از اصلیترین تولیدکنندگان ذرات معلق خطرناک محسوب میشوند.
افزون بر این، ساختار حملونقل ایران همچنان جادهمحور است. یعنی بخش عظیمی از کالاها و مواد اولیه از طریق تردد همین کامیونها جابهجا میشود. این وضعیت در تهران بیش از هر نقطه دیگری محسوس است: ورودیهای غربی و جنوبی پایتخت روزانه میزبان هزاران کامیون است و همین موضوع باعث شده این مناطق به کانون آلودگی تبدیل شوند
