رعایت الگوی کشت چگونه به داد کشاورزی ساوه کم‌آب می‌رسد؟
معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی ساوه به تشریح معیارهای الگوی کشت در شرایط کم آبی پرداخت.
محمودرضا خلیلی اظهار کرد: کاهش نزولات آسمانی موجب افت محسوس جریانات آب‌های سطحی شده و افت شدید منابع آب‌های زیرزمینی منجر به آسیب دیدن بخش کشاورزی و خانواده‌های کشاورزان و ناپایداری معیشت آنان شده است که لازم است سیاست‌های حمایتی از بهره‌برداران بخش کشاورزی در مدیریت منابع آب تدوین و اجرا شود.
وی با بیان اینکه عدم مداخله در مدیریت منابع آبی در بلندمدت موجب رکود مزارع، منابع تولیدی و وابستگی به واردات مواد غذایی و از دست دادن امنیت غذایی خواهد شد، گفت: هرچند در حال حاضر براساس آمار موجود، بخش کشاورزی بیشترین مصرف منابع آبی را دارد ولی متاسفانه آب مصرفی در بخش صنعت و شرب نیز مدیریت صحیحی ندارد. از جمله مواردی که می‌شود بدان اشاره کرد مصرف کولرهای آبی است که به دلیل عدم توان تامین برق کافی، استفاده از کولرهای گازی که کمک کولرهای آبی هستند زیر سوال رفته است. هرچند اکنون در فصل سرما هستیم ولی در طول سال این شرایط بوجود آمده است.
خلیلی در ادامه به معیارهای الگوی کشت اشاره کرد و گفت: در کشت محصولات کشاورزی وزن محصول تازه و خشک تولیدی، مقدار کالری تولیدی به ازای میزان مصرف آب، ارزآوری تولیدات، ارزش جغرافیایی آب، از جمله معیارهای مهم در الگوی کشت به شمار می‌رود که همه این معیارها براساس میزان مصرف آب در نظر گرفته می‌شود.
وی افزود: وقتی صحبت از میزان محصول خشک می‌شود، گندم ۱۰ برابر پسته و چهار برابر زرشک کارآیی دارد یعنی میزان ماده خشکی که تولید می‌کند به مراتب بیشتر از محصول پسته و زرشک است. در معیار ارزآوری نیز پسته ۱۰ برابر و زرشک ۱۱ برابر گندم برای کشور ارزآوری دارد اما در الگوی کشت باید تمامی معیارها در نظر گرفته شود و صرفا نمی‌توان با در نظر گرفتن یک معیار در حوزه مصرف منابع آبی برنامه‌ریزی کرد. باید در الگوی کشت، تمامی معیارها و شرایط از نظر ابعاد فنی، اقتصادی و سیاسی مدنظر قرار گیرد. البته در بحث الگوی کشت مهمترین موضوع مسئله کارآیی مصرف آب است یعنی با چه میزان آب می‌توان محصولی با تناژ بالا، نیاز آبی کم و ارزآوری بالا تولید کرد.
اساس اصلاح الگوی کشت، کاهش سطح نیست
معاون جهاد کشاورزی ساوه با تاکید بر اینکه باید برای حفظ و افزایش تولید و از همه مهمتر امنیت غذایی، الگوی کشت رعایت شود، گفت: اساس اصلاح الگوی کشت کاهش سطح نیست و هدف آن کاهش میزان سطح کشاورزی نیست بلکه افزایش بهره‌وری و مدیریت مصرف آب است. در این راستا تمام کارهای مدیریتی که در سطح مزرعه انجام می‌شود تأثیرگذار است که از جمله می‌توان به جایگزینی گیاهان با نیاز آبی کمتر مانند گیاهان دارویی بجای گیاهان پرمصرف اشاره کرد.
وی کشت گلخانه‌ای صیفی‌جات بجای کشت سنتی در فضای باز را از دیگر الگوهای کشت برای مدیریت مصرف آب دانست و گفت: کشت گلخانه‌ای علاوه بر مدیریت منابع آبی قادر به تولید ۱۰ برابری محصول در همان سطحی است که در فضای باز تولید می‌شود. استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری از جمله سیستم آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی در مدیریت منابع آبی بسیار تأثیرگذار است.
لزوم استفاده از بذر و نشای مقاوم به خشکی و شوری
خلیلی افزود: در حوزه بهره‌وری نیز استفاده از بذر و نشای مناسب و مقاوم به خشکی و شوری موثر است چرا که بذرهایی وجود دارد که در شرایط خاص و نامناسب عملکرد و مقاومت کمتری دارند، در صورتی که اگر از بذرهای اصلاح شده و نهال‌های مناسب با شرایط خشکی و شوری استفاده شود با همان میزان آب، عملکرد و بهره‌وری بالاتری در تولید صورت خواهد گرفت که از الزامات الگوی کشت به شمار می‌رود.
تاثیر خاک و سایبان در بهره‌وری کشاورزی
او در ادامه، به تاثیر خاک در افزایش بهره‌وری نیز اشاره کرد و گفت: متاسفانه اراضی کشاورزی و خاک مناسب در نقاط بکر کشور به ویلاسازی و ساختمان سازی تغییر کاربری می‌دهد و در عوض اراضی و خاک نامناسب زیر کشت محصولات کشاورزی می‌رود که ماده آلی آنها کمتر بوده و منجر به کاهش عملکرد در تولید می‌شود. همچنین کشت نشایی در بلندمدت در نقاطی که امکان پذیر است باید مدنظر کشاورزان قرار گیرد.
خلیلی با بیان اینکه ایجاد سایبان برای محصولات کشاورزی در باغات یکی از موضوعات اساسی است که باید مدنظر کشاورزان استان به ویژه در نقاط خشک و نیمه خشک قرار گیرد، افزود: ایجاد سایبان برای محصول انار به عنوان تولید شاخص شهرستان ساوه علاوه بر اینکه مانع از آفتاب سوختگی انار خواهد شد موجب خنک شدن درخت و جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب و نیاز آبی کمتر می‌شود. همچنین توسعه مکانیزاسیون و مبارزه با آفات و بیماری‌ها منجر به عملکرد بهتر و تولید بیشتر محصول می شود.
چند محصول مناسب برای ساوه و زرندیه
وی با اشاره به اینکه شهرستان ساوه مانند برخی نقاط دیگر استان مرکزی در بخش‌های مختلف، آب و هوای سردسیری، گرمسیری و معتدل را تجربه می‌کند، گفت: از جمله محصولاتی که می‌توان در چنین شرایط آب و هوایی معرفی کرد، محصول گل محمدی و دیگر گیاهان دارویی نظیر زیره سبز، خاکشیر، قدومه، خارشتر و ... است که البته باید بازار مصرف مناسبی با بازاریابی برای آنها تعریف کرد تا توجیه اقتصادی و قدرت رقابت داشته باشند.
او با اشاره به اینکه کمبود منابع آبی موجب شده که بخشی از کشاورزان اراضی کشاورزی خود را رها کرده و دست از کار بکشند، گفت: در چنین شرایطی باید کشاورزان به کشت این محصولات که آب کمتری نیاز دارند روی آورند هرچند شاید در ابتدای کار درآمد قابل توجهی نداشته باشند اما می‌توانند با بازاریابی، معیشت خود را تامین و کشاورزی را حفظ کنند. زعفران نیز یک محصول ارزآور و استراتژیک با نیاز آبی کم است که بیشتر از آب های سطحی و نزولات آسمانی مشروب می‌شود و یک محصول با توجیه اقتصادی مناسب است.
خلیلی همچنین پرورش شتر را یکی از راهکارها برای استفاده از منابع طبیعی موجود دانست که می‌تواند یک شغل برای کشاورزانی باشد که محدودیت منابع آبی اجازه کشت محصول را به آنها نمی‌دهد.
او گفت: کشت محصولاتی نظیر انگور و بادام در مناطق سردسیر استان نیز براساس تجارب کشاورزان و نیاکان به عنوان یک کشت با نیاز آبی کمتر توصیه می‌شود چرا که این دو محصول، از مقاوم‌ترین گونه‌های گیاهی در شرایط خشکی هستند که می‌توانند به صورت دیم و نهایتا با دو نوبت آبیاری و کاملا به صورت اقتصادی در نقاط سردسیری نظیر بخش نوبران ساوه، بخش خرقان زرندیه و دیگر نقاط سردسیر استان کشت شوند. هر چند کشت بادام و انگور در این نقاط به وفور انجام شده است اما همچنان باغداران اشتیاق زیادی به کشت محصولاتی نظیر گردو دارند که تا حدودی نیاز آبی بیشتری دارد.
پسته ۵۰ درصد کمتر از انار آب مصرف می‌کند
وی در خصوص کشت محصول پسته نیز گفت: اقلیم مناسب و مستعد استان مرکزی به ویژه در ساوه و زرندیه موجب شده تا محصول پسته در سطح قابل توجهی از باغات کشت شود و از نظر کیفیت و میزان برداشت در کشور خوش درخشیده است و از لحاظ میزان مصرف آب نیز به نسبت محصول انار حدود ۵۰ درصد مصرف کمتری دارد.
خلیلی گفت: توصیه می‌شود پسته را که به دلیل ارزآوری بالا به عنوان یک محصول صادرات محور و استراتژیک معرفی می‌شود، به روش‌های نوین آبیاری تامین آب کرد، همچنین محصول زرشک به عنوان یک تولید کشاورزی دارای قدرت اقتصادی بالا و ارزآور که گیاهی مقاوم به خشکی و نیاز آبی کمتر است به عنوان دیگر محصول کم آب‌بر معرفی می‌شود.
از روش‌های نوین آبیاری غفلت نشود
این مقام مسئول در جهاد کشاورزی در ادامه با تاکید بر بهره‌برداری از روش‌های نوین آبیاری به ویژه زیرسطحی و قطره‌ای حتی در محصولات با نیاز آبی کمتر، گفت: بهره‌گیری از روش آبیاری نوین قطره‌ای و زیرسطحی از اتلاف آب تا ۹۰ درصد جلوگیری می‌کند و باید این شیوه آبیاری در برنامه‌های حمایتی دولت قرار گیرد.
وی با بیان اینکه انتقال آب به شیوه سنتی و از طریق انهار عمومی توجیه پذیر نیست و موجب هدررفت این سرمایه ملی خواهد شد افزود: توصیه می‌شود حتما در انتقال آب، عملیات لوله‌گذاری انجام شود چرا که در کانال‌های بتنی، فرآیند تبخیر آب موجب هدررفت منابع آبی خواهد شد.
خلیلی به نقش تاثیرگذار کاهش تراکم درختان در شرایط تنش آبی نیز اشاره کرد و گفت: کاهش تراکم درختان بدین صورت در مقابله با کم‌آبی اثر دارد که یک درخت مقدار بیشتری از خاک را در اختیار دارد و از رطوبتی که بر اثر نزولات جوی و آبیاری که در اختیار خاک قرار می‌گیرد بهتر و بیشتر می‌تواند استفاده کند.
او با تاکید بر استفاده از ارقام مقاوم در حوزه باغی و زراعی برای کارآیی و بهره‌وری بیشتر آب، اظهار کرد: مدیریت بقایای گیاهی در سطح خاک به منظور افزایش مواد عالی، استفاده از مالچ‌های پلاستیکی یا نایلون کشی به ویژه در باغات که خیلی رایج نیست می‌تواند به عنوان راهکاری برای حفظ رطوبت خاک از فصل بهار به بعد برای افزایش کارآیی آب می تواند کمک‌کننده باشد.
وی گفت: استفاده از محلول پاشی موادی که مانع از تبخیر آب شود از جمله ماده‌ای به نام کائولند یا سایر مواد کاهنده تبخیر که موجب کاهش تبخیر و مقاومت بیشتر در برابر کم آبی می‌شود، استفاده از آب‌های سطحی که در فصل بهار جمع آوری شده و ذخیره سازی منابع آبی زیرزمینی، از جمله راهکارهای مدیریت منابع آبی در شرایط کم آبی است.
یکجازراعی و یکپارچگی اراضی
خلیلی به اجرای روش‌های یکجا زراعی و یکپارچگی اراضی نیز اشاره کرد و افزود: متاسفانه تقسیم شدن اراضی کشاورزی متاثر از قانون ارث و سایر موارد موجب شده است کارآیی مصرف آب و عملکرد در سطح تحت تأثیر قرار بگیرد و باعث شده که اراضی کشاورزی خرد شود و کارآیی آب را کاهش دهد. یکجا زراعی و یکپارچگی اراضی از برنامه‌هایی است که جهاد کشاورزی از آن حمایت می‌کند و امکان مدیریت مزارع را بهبود می‌بخشد.
وی به الزامات تولید محصولات با نیاز آبی کمتر اما ارزش افزوده بالاتر اشاره کرد و گفت: آب به عنوان نهاده اصلی در تولیدات کشاورزی با کمبود شدید مواجه شده است و طبیعتا با ادامه این روند، کم‌آبی به یک بحران جدی تبدیل خواهد شد، اما آنچه که مهم است مدیریت منابع آبی با شیوه‌های گوناگون است. برای کشاورزان باید تولید یک محصول به منظور تامین نیازهای معیشتی خود با وجود تنش آبی، از نظر اقتصادی توجیه پذیر باشد. تغییر قوانین و اجبار برای رعایت الگوی کشت و تبدیل کشاورزی از حاکمیت شخصی به حاکمیت عمومی که البته اجرای آن سخت است یا احتمال مقاومت بهره‌برداران را به دنبال خواهد داشت می‌تواند موجب کارآیی بیشتر آب و مدیریت منابع آبی شود.
محصولات متناسب با الگوی کشت صادر شوند
وی افزود: اگر در کلان کشور به گونه‌ای در بخش کشاورزی سیاستگذاری شود که محصولاتی که متناسب با الگوی کشت تولید می‌شود صادر شده و اقتصاد و معیشت تولیدکنندگان تامین شود قطعا انگیزه کشاورزان برای رعایت الگوی کشت با مدیریت منابع آبی از طریق بکارگیری سیستم‌های نوین آبیاری بیشتر شده و امنیت غذایی را نیز در پی خواهد داشت.
خلیلی گفت: به عنوان مثال برای همگان محرز است که هندوانه یک محصول با نیاز آبی بالاست اما اگر این محصول صادر شود با صادرات یک تن هندوانه می‌توان چهار تن گندم را وارد کرد و با توجه به اینکه تولید این میزان گندم عملا چهار برابر هندوانه آب نیاز دارد، با صادرات و واردات این میزان هندوانه و گندم عملا آب مجازی وارد کشور می‌شود. این موضوعات باید در کلان کشور بررسی و تصمیم گیری شود تا ضمن تامین امنیت غذایی، منابع آبی را نیز مدیریت کرد.
وی بیان کرد: اصلاح و رعایت الگوی کشت یک طرح ملی است و تمامی دستگاه‌های اجرایی دخیل نظیر آب منطقه‌ای، فرمانداری‌ها، بخشداری‌ها، دهیاری‌ها، شرکت‌های توزیع برق و کشاورزان به عنوان پایه اصلی اجرای این طرح باید همراهی کنند و طبیعتا یک دستگاه قادر به اجرای صددرصدی و موفقیت آمیز این طرح نیست.
