قزاقستان و ازبکستان، مقصد بعدی غول‌های معدنی ایران
مهرناز خوشبخت روزنامه‌نگار
در شرایطی که اقتصاد ایران با چالش‌های متعددی از جمله تحریم‌های بین‌المللی، محدودیت‌های بانکی، نوسانات ارزی و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی مواجه است توجه به ظرفیت‌های صادراتی در حوزه‌های غیرنفتی بیش از پیش اهمیت یافته است یکی از حوزه‌های مغفول‌مانده اما بسیار راهبردی، بخش معدن و صنایع معدنی است به‌ویژه در زمینه تولید و صادرات آهن اسفنجی که ایران در آن نه‌تنها مزیت نسبی بلکه مزیت رقابتی دارد در این میان، کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه قزاقستان و ازبکستان به‌عنوان مقاصد بالقوه صادراتی، می‌توانند نقش کلیدی در توسعه تجارت معدنی ایران ایفا کنند.
ایران با برخورداری از ذخایر عظیم سنگ‌آهن، زیرساخت‌های تولید آهن اسفنجی، دانش فنی بومی و نیروی انسانی متخصص یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آهن اسفنجی در جهان محسوب می‌شود. بر اساس آمارهای رسمی، ظرفیت تولید آهن اسفنجی کشور به بیش از ۳۰ میلیون تن در سال رسیده که بخش قابل توجهی از آن مازاد بر نیاز داخلی است این مازاد، فرصتی طلایی برای صادرات به بازارهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای فراهم کرده است در این میان، قزاقستان و ازبکستان به‌عنوان دو کشور در حال توسعه با اقتصادهای در حال گذار، نیاز فزاینده‌ای به مواد اولیه فولاد دارند. قزاقستان با دارا بودن ذخایر معدنی غنی اما محدودیت در ظرفیت‌های فرآوری و ازبکستان با تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های صنعتی هر دو به واردات آهن اسفنجی به‌عنوان خوراک اولیه واحدهای فولادسازی خود نیازمندند.
ایران با این دو کشور مرز زمینی مستقیم ندارد اما از طریق ترکمنستان و مسیرهای ریلی و جاده‌ای، امکان دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی فراهم است. توسعه کریدورهای حمل‌ونقل منطقه‌ای نظیر کریدور شمال-جنوب و ابتکار کمربند و راه چین، فرصت‌های جدیدی برای تسهیل صادرات به این کشورها ایجاد کرده‌اند. همچنین عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و گسترش روابط دیپلماتیک با کشورهای آسیای مرکزی، زمینه‌ساز تقویت تعاملات تجاری و صنعتی شده است از منظر هزینه‌های حمل‌ونقل، صادرات آهن اسفنجی به قزاقستان و ازبکستان نسبت به بازارهای دوردست نظیر چین یا هند، مقرون‌به‌صرفه‌تر بوده و از نظر زمان تحویل نیز مزیت دارد.
اما آنچه این فرصت را از یک امکان بالقوه به یک مزیت بالفعل تبدیل می‌کند، تحلیل دقیق نیازهای بازار هدف و تطبیق آن با توانمندی‌های داخلی است. قزاقستان به‌رغم برخورداری از ذخایر سنگ‌آهن در زمینه تولید آهن اسفنجی با فناوری‌های روز دنیا عقب‌تر از ایران است. واحدهای فولادسازی این کشور عمدتاً به روش کوره بلند فعالیت می‌کنند که نیازمند کک و زغال‌سنگ است در حالی که آهن اسفنجی تولید ایران با روش احیای مستقیم، مزیت زیست‌محیطی و اقتصادی دارد. ازبکستان نیز با اجرای پروژه‌های توسعه‌ای در حوزه فولاد به‌دنبال تأمین پایدار خوراک اولیه است و در این زمینه، ایران می‌تواند نقش تأمین‌کننده مطمئن را ایفا کند.
کیفیت آهن اسفنجی تولید ایران با درصد خلوص بالا، یکنواختی محصول و تطابق با استانداردهای بین‌المللی، قابلیت رقابت با تولیدات کشورهای پیشرو را دارد همچنین، تجربه صادرات به کشورهای مختلف از جمله چین، هند، عمان و امارات نشان داده که ایران توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای متنوع بازارهای خارجی را دارد با این حال، چالش‌هایی نظیر محدودیت‌های بانکی، نبود بیمه صادراتی مناسب، نوسانات نرخ ارز و نبود قراردادهای بلندمدت با مشتریان خارجی، مانع از بهره‌برداری کامل از این ظرفیت‌ها شده‌اند در این زمینه، نقش دولت در تسهیل فرآیندهای صادراتی، حمایت از صادرکنندگان، ایجاد مشوق‌های مالیاتی و توسعه دیپلماسی اقتصادی بسیار حیاتی است.
صادرات آهن اسفنجی به قزاقستان و ازبکستان می‌تواند منجر به ارزآوری قابل توجه، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، ایجاد اشتغال در مناطق معدنی و توسعه زیرساخت‌های صنعتی شود همچنین، این صادرات می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای منطقه مورد استفاده قرار گیرد در شرایطی که رقابت منطقه‌ای برای نفوذ در آسیای مرکزی میان قدرت‌هایی نظیر چین، روسیه و ترکیه در جریان است، حضور فعال ایران در بازارهای معدنی این کشورها می‌تواند به تثبیت جایگاه ژئوپلیتیکی کشور کمک کند.
صادرات آهن اسفنجی نسبت به صادرات سنگ‌آهن خام، مزیت قابل توجهی دارد. فرآوری سنگ‌آهن در داخل کشور و تبدیل آن به آهن اسفنجی، ارزش افزوده بالاتری ایجاد کرده و از صادرات مواد خام جلوگیری می‌کند. همچنین با توجه به اینکه فرآیند احیای مستقیم در ایران با استفاده از گاز طبیعی انجام می‌شود، میزان آلایندگی آن نسبت به روش‌های سنتی کمتر بوده و با استانداردهای زیست‌محیطی جهانی همخوانی دارد این موضوع می‌تواند در مذاکرات تجاری با کشورهای هدف، به‌عنوان یک نقطه قوت مطرح شود.
ایران می‌تواند با ایجاد دفاتر تجاری در آلماتی و تاشکند، حضور خود را در بازارهای آسیای مرکزی تثبیت کند. همچنین، انعقاد قراردادهای بلندمدت با واحدهای فولادسازی این کشورها، ایجاد کنسرسیوم‌های صادراتی، استفاده از ظرفیت‌های حمل‌ونقل ریلی و توسعه همکاری‌های بانکی منطقه‌ای می‌تواند به افزایش سهم ایران در بازار آهن اسفنجی آسیای مرکزی منجر شود در این مسیر، نقش بخش خصوصی بسیار کلیدی است و دولت باید با کاهش مداخلات غیرضروری، زمینه را برای فعالیت آزادانه و رقابتی صادرکنندگان فراهم کند.
صادرات آهن اسفنجی به قزاقستان و ازبکستان نه‌تنها یک فرصت اقتصادی بلکه یک ضرورت راهبردی برای ایران است در شرایطی که اقتصاد کشور نیازمند تنوع درآمدی و کاهش وابستگی به نفت است، بهره‌برداری از ظرفیت‌های معدنی می‌تواند به‌عنوان موتور محرک توسعه عمل کند البته تحقق این هدف نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی میان نهادهای مختلف، رفع موانع ساختاری و تقویت زیرساخت‌های صادراتی است اگر ایران بتواند با نگاه بلندمدت و راهبردی، جایگاه خود را در بازارهای معدنی آسیای مرکزی تثبیت کند نه‌تنها به توسعه اقتصادی داخلی کمک خواهد کرد بلکه نقش‌آفرینی منطقه‌ای خود را نیز ارتقا خواهد داد. این مسیر، مسیری دشوار اما ممکن است به شرط آنکه با اراده، تخصص و تدبیر همراه شود.
