جهان اقتصاد گزارش می دهد
زمینِ تشنه» روایت فرونشست آرام اما ویرانگر در کشور
گلناز پرتوی مهر
فرونشست زمین، پدیده‌ای خاموش اما ویرانگر است که در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و زیرساختی ایران تبدیل شده است. این پدیده به معنای کاهش تدریجی ارتفاع سطح زمین است که عمدتاً به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد. ایران، به دلیل خشکسالی‌های مداوم، افزایش جمعیت، توسعه کشاورزی و صنایع پرمصرف آب، اکنون در صف نخست کشورهایی قرار گرفته است که با این بحران دست و پنجه نرم می‌کنند.
بر اساس آمارهای رسمی، ۴۲۲ دشت کشور در فهرست دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند و ۳۵۹ دشت نیز با خطر مستقیم فرونشست زمین مواجه‌اند. با ورود فناوری‌های حفر مکانیزه چاه‌های کشاورزی، برداشت از منابع زیرزمینی با سرعتی بی‌سابقه افزایش یافته و همین امر روند نابودی آبخوان‌ها را شتاب بخشیده است.
برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی: مهم‌ترین علت فرونشست در ایران، تخلیه بیش از حد سفره‌های آب زیرزمینی است. در شرایطی که بارندگی کاهش یافته و دما رو به افزایش است، وابستگی کشاورزی و صنعت به منابع زیرزمینی شدت گرفته است.
خشکسالی‌های مداوم؛ تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌ها سبب شده منابع طبیعی آب نتوانند نیاز روزافزون جامعه را تأمین کنند.
توسعه شهری و صنعتی وگسترش کلان‌شهرهایی چون تهران، اصفهان و کرج تقاضا برای آب را افزایش داده است. در کنار آن، ساخت‌وسازهای سنگین و پروژه‌های عمرانی نیز بر پایداری زمین فشار مضاعف وارد می‌کنند.
فرونشست زمین در بسیاری از نقاط ایران به مرحله هشدار رسیده است. دشت تهران سالانه حدود ۲۵ سانتی‌متر فرونشست گزارش می‌شود؛ رقمی که آن را در صدر فهرست مناطق بحرانی جهان قرار داده است.
دشت اصفهان با فرونشستی معادل ۱۸ سانتی‌متر در سال، زیرساخت‌های شهری و تاریخی این منطقه در معرض خطر قرار دارند.
مشهد، کرمان و فارس نیز از دیگر مناطق درگیر این بحران هستند که پیامدهای گسترده‌ای را تجربه می‌کنند.
فرونشست تنها یک تغییر طبیعی در ساختار خاک نیست؛ پیامدهای آن ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی وسیعی دارد:
تخریب زیرساخت‌ها: جاده‌ها، خطوط ریلی، ساختمان‌ها و لوله‌های انتقال آب و گاز به شدت آسیب‌پذیر می‌شوند. در تهران، شکستگی مکرر لوله‌های آب و فاضلاب نمونه‌ای روشن از این بحران است.
تغییر اکوسیستم‌ها: از بین رفتن اراضی کشاورزی، نابودی چشمه‌ها و تالاب‌های طبیعی و برهم خوردن تعادل اکولوژیک از نتایج مستقیم فرونشست است.
خطرات هیدرولوژیکی: فرونشست می‌تواند مسیر جریان آب‌های سطحی و زیرزمینی را تغییر دهد، مانع تخلیه طبیعی روان‌آب‌ها شود و حتی به افزایش احتمال سیلاب‌ها در برخی مناطق منجر گردد.
فرونشست زمین در ایران به بحرانی خاموش اما گسترده بدل شده است؛ بحرانی که زیرساخت‌ها، محیط زیست و حتی امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند. اگرچه عوامل طبیعی همچون خشکسالی در بروز این پدیده نقش دارند، اما سهم اصلی بر عهده مدیریت نادرست منابع آب و مصرف بی‌رویه است. در شرایطی که بسیاری از کشورها به دنبال سازگاری با تغییرات اقلیمی و حفاظت از منابع طبیعی‌اند، ایران نیز ناگزیر است که در مسیر مدیریت پایدار آب و خاک گام بردارد. آینده‌ای که در آن زمین به آرامی فرو می‌رود، هشداری است جدی برای امروز ما.
