بحرانی به اسم فرونشست در کمین!

هم‌اکنون ۴۲۲ دشت کشور به دلیل برداشت‌های بی‌رویه در فهرست ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفته و ۳۵۹ دشت نیز با خطر فرونشست روبرو شده‌اند. با ورود و بهره‌مندی از تکنولوژی و حفر مکانیزه چاه‌های کشاورزی، برداشت از آب چاه‌ها به سرعت افزایش یافته و روز به روز این روند تشدید می‌شود. در چنین شرایطی از دست رفتن آبخوان‌های مهم کشور سرعت گرفته است و لازم است که مدیریت و مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کننده منابع آب زیرزمینی و نیز سایر بخش‌ها به صورت جدی در دستور کار قرار گیرد.

فرونشست زمین به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که در آن سطح زمین به تدریج فرو می‌رود و یا دچار کاهش ارتفاع می‌شود. این پدیده عمدتاً به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی رخ می‌دهد، ولی عوامل دیگری نظیر فعالیت‌های ساختمانی و صنعتی نیز در آن تأثیرگذار هستند. در ایران، فرونشست زمین به یک بحران جدی تبدیل شده و بسیاری از مناطق کشور با این خطر مواجه‌اند. 

 در همین زمینه محمد ترابی، کارشناس حوزه انرژی، در گفت‌گو با خبرنگار «جهان اقتصاد»، اظهار کرد: اصلی‌ترین عامل فرونشست در ایران برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. با توجه به کمبود آب در بسیاری از مناطق کشور و افزایش جمعیت، کشاورزان و صنایع به شدت به منابع آب زیرزمینی وابسته شده‌اند. این امر منجر به تخلیه مخازن زیرزمینی آب شده و فضای خالی در لایه‌های زیرین خاک ایجاد می‌کند که نهایتاً باعث فرونشست زمین می‌شود.

وی عنوان کرد: ایران یکی از کشورهایی است که با خشکسالی‌های مداوم دست و پنجه نرم می‌کند. کاهش بارندگی و افزایش دما باعث شده تا نیاز به برداشت آب زیرزمینی افزایش یابد. این موضوع به نوبه خود به افزایش شدت فرونشست زمین در مناطق مختلف کشور دامن زده است.

وی تصریح کرد: توسعه سریع شهری و صنعتی، به ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و کرج، منجر به افزایش نیاز به آب و به دنبال آن برداشت بیشتر از منابع زیرزمینی شده است. همچنین ساخت و سازهای سنگین و فعالیت‌های عمرانی در برخی موارد می‌توانند باعث تشدید فرونشست زمین شوند.

وی با اشاره به اینکه بر اساس گزارش‌ها و پژوهش‌های صورت‌گرفته، مناطق وسیعی از ایران با خطر فرونشست زمین مواجه هستند، گفت: از جمله مهم‌ترین مناطق می‌توان به دشت تهران، اصفهان، مشهد، کرمان و فارس اشاره کرد. در دشت تهران، فرونشست زمین به شدت در حال پیشروی است و تخمین زده می‌شود که در برخی مناطق این دشت، سالانه حدود ۲۵ سانتی‌متر فرونشست رخ می‌دهد. همچنین در دشت اصفهان، فرونشست سالانه به ۱۸ سانتی‌متر می‌رسد.

ترابی در ادامه گفت: یکی از پیامدهای مستقیم فرونشست زمین، تخریب زیرساخت‌های شهری و روستایی است. جاده‌ها، خطوط ریلی، ساختمان‌ها، و خطوط لوله‌ی انتقال آب و گاز از جمله زیرساخت‌هایی هستند که در اثر فرونشست دچار شکستگی و آسیب می‌شوند. در تهران، شکستن لوله‌های آب و فاضلاب و آسیب به ساختمان‌ها به‌ویژه در مناطق جنوبی شهر به دلیل فرونشست زمین به یک مشکل جدی تبدیل شده است.

وی با بیان اینکه فرونشست زمین باعث تغییرات اساسی در ساختار خاک و همچنین اکوسیستم‌های محلی می‌شود، گفت: به عنوان مثال، فرونشست ممکن است باعث تخریب اراضی کشاورزی شود و همچنین بر آبخوان‌های محلی تأثیر منفی بگذارد. کاهش حجم آب زیرزمینی همچنین می‌تواند منجر به نابودی چشمه‌ها و تالاب‌های طبیعی شود که نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا می‌کنند.

وی خاطرنشان کرد: در برخی مناطق، فرونشست زمین می‌تواند باعث تغییر مسیر جریان‌های آب سطحی و زیرزمینی شود. این امر ممکن است به تشدید سیلاب‌ها در فصول بارانی کمک کند و یا مانع از تخلیه طبیعی آب‌های سطحی شود. به عنوان مثال، در دشت اصفهان این مشکل به صورت جدی مشاهده می‌شود.

وی با اشارهبه اینکه، نخستین گام برای کنترل فرونشست، مدیریت صحیح و پایدار منابع آب زیرزمینی است، عنوان کرد: باید برداشت آب زیرزمینی به میزان مصرف و شارژ مجدد آن محدود شود و استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری تحت فشار و قطره‌ای در کشاورزی ترویج یابد.

   وی عنوان کرد: یکی دیگر از راهکارها، تغییر الگوهای کشت محصولات کشاورزی به سمت محصولاتی است که نیاز کمتری به آب دارند. این تغییر می‌تواند به کاهش مصرف آب و در نتیجه جلوگیری از برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها کمک کند.

   وی تاکید کرد: احیای آبخوان‌ها از طریق تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی و ساخت سدهای زیرزمینی می‌تواند به بهبود وضعیت منابع آبی و کاهش فرونشست کمک کند. 

وی بیان کرد: تصویب و اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای کنترل برداشت آب زیرزمینی و همچنین نظارت دقیق بر فعالیت‌های عمرانی و صنعتی که ممکن است به فرونشست زمین دامن بزنند، ضروری است.

وی اظهار کرد: فرونشست زمین یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی و زیرساختی ایران است که در صورت عدم کنترل و مدیریت صحیح، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به بار آورد. با توجه به گسترش این پدیده در مناطق مختلف کشور و تأثیرات گسترده آن، ضرورت دارد که مسئولان و مردم با اتخاذ تدابیر مناسب و افزایش آگاهی‌ها، به مقابله با این بحران بپردازند.