جهان اقتصاد» از قطره‌قطره تا بحران کم آبی گزارش می دهد تابستان ۱۴۰۴ در عطش تصمیم!
گلناز پرتوی مهر
«
نشانه‌ها از مدت‌ها پیش نمایان شده بودند. مخازن سدها خالی‌تر از همیشه، نقشه‌های بارش با رنگ‌های گرم و غبارآلود، و هشدارهای پیاپی کارشناسان در گوشه گزارش‌ها و مصاحبه‌ها. حالا اما، تابستان ۱۴۰۴ نه با صدای کولرها که با خش‌خش خشکسالی آغاز شده است. صدای پای جیره‌بندی آب و هشدارهای جدی مصرف بهینه آب بیش از هر زمان دیگری شنیده می‌شود.
سازمان هواشناسی کشور در آخرین گزارش خود از کاهش ۳۸ درصدی بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت خبر داده و اعلام کرده است که بیش از ۷۰ درصد مساحت کشور درگیر خشکسالی متوسط تا شدید است. در بسیاری از استان‌های مرکزی و جنوبی کشور، زمین ترک برداشته و جریان رودخانه‌ها از رمق افتاده است.
در تهران، سطح آب مخازن پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب شهر به پایین‌ترین میزان خود در ۱۵ سال گذشته رسیده است. سد لار، که زمانی نماد وفور منابع آبی پایتخت بود، حالا در برخی مقاطع خشک و بی‌جان ایستاده است. مدیرعامل آبفای استان تهران در نشست اخیر خبری با ادبیاتی بی‌سابقه از «ضرورت اعمال محدودیت‌های برنامه‌ریزی‌شده» در مصرف آب سخن گفت.
بحران کم‌آبی فقط به بارندگی محدود نیست. طبق آمارهای منتشرشده از وزارت نیرو، ۸۵ درصد از منابع آب زیرزمینی کشور در وضعیت بحرانی قرار دارند. بیش از ۴۰۰ دشت از مجموع ۶۰۹ دشت کشور ممنوعه یا ممنوعه بحرانی اعلام شده‌اند. این یعنی برداشت از آن‌ها ممنوع است، اما واقعیت زمین چیز دیگری می‌گوید.
در دهه گذشته، حفر چاه‌های غیرمجاز، برداشت بی‌رویه، و نبود نظارت مؤثر، سبب شده تا آبخوان‌ها فرونشینند و فرونشست زمین پدیده‌ای که حالا تهران، مشهد، اصفهان، و حتی شیراز را تهدید می‌کند سرعت گیرد. به زبان ساده، دیگر نمی‌توان به زمین برای تامین آب تکیه کرد.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، بیش از ۹۰ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است، آن‌هم اغلب با روش‌های سنتی و راندمان پایین. در برخی مناطق، هنوز هم با روش آبیاری سطحی، آب به زمین‌های کشاورزی تزریق می‌شود؛ روشی که تا ۶۰ درصد آب را هدر می‌دهد. سهم مصرف خانگی در مقایسه با این رقم تنها حدود ۸ درصد است، اما همین ۸ درصد در تابستان‌های گرم‌شده، سهمی پررنگ‌تر می‌یابد.
با افزایش دمای هوا، مصرف خانگی آب به‌شدت افزایش یافته است. برخی مناطق تهران رکورد مصرف روزانه بیش از ۴ میلیون مترمکعب را به ثبت رسانده‌اند؛ رقمی که معادل ظرفیت کامل تصفیه‌خانه‌های غرب و جنوب تهران است. آن‌گونه که مسئولان می‌گویند، اگر این روند ادامه یابد، چاره‌ای جز مدیریت اضطراری نخواهد بود.
آخرین تجربه رسمی جیره‌بندی آب در تهران به دهه ۷۰ بازمی‌گردد؛ زمانی که برنامه‌ریزی‌های تقسیطی در قالب «قطع چندساعته» اجرا می‌شد. حالا دوباره از همان اصطلاحات شنیده می‌شود: «مدیریت فشار»، «زمان‌بندی تأمین» و «مصرف هدفمند.
طبق یک سند داخلی وزارت نیرو که به‌صورت غیررسمی در برخی رسانه‌ها منتشر شده، سناریوهایی برای کاهش فشار یا قطع متناوب آب در ساعات اوج مصرف در برخی مناطق تهران، اصفهان، یزد، و مشهد در حال بررسی است. اجرای این برنامه‌ها منوط به ادامه روند فعلی مصرف و کاهش منابع سطحی و زیرزمینی است.
یکی از مشکلات اصلی در مواجهه با بحران کم‌آبی، نبود اطلاع‌رسانی دقیق، به‌موقع، و مؤثر است. در بسیاری از شهرها، مردم از شرایط بحرانی منابع آبی بی‌اطلاع‌اند یا باور ندارند که وضعیت این‌چنین وخیم است. کارشناسان ارتباطات بحران هشدار می‌دهند که «اعتماد عمومی» در گرو «صداقت مدیریتی» است.
بحران کم‌آبی ایران محصول هم‌زمان عوامل طبیعی و انسانی است. از یک‌سو تغییر اقلیم، کاهش بارش و افزایش دما، و از سوی دیگر ضعف مدیریت منابع، توسعه نامتوازن کشاورزی، و فرهنگ نادرست مصرف، بحران را تشدید کرده‌اند.
در میانه راه تابستان ۱۴۰۴ هستیم، اما شاید پایان آب آغاز شده باشد. بحران کم‌آبی دیگر یک احتمال دور نیست؛ واقعیتی است که در هر قطره آب جاری در لوله‌ها جریان دارد. اگر هم‌اکنون به‌سراغ تغییرات ساختاری نرویم، فردا ممکن است برای نوشیدن ساده‌ترین مایع حیات، در صف بایستیم. این تابستان فقط یک هشدار نیست؛ یک فرصت است آخرین فرصت برای بازگشت از لبه پرتگاه.
