نقش ایدرو در توسعه زنجیره ارزش صنایع پایین‌دستی معدنی
توازن در تجارت مواد معدنی و فلزی تنها زمانی تحقق می‌یابد که خام‌فروشی جای خود را به تولید محصولات نهایی و با ارزش افزوده بالا بدهد. بررسی آمارهای رسمی نشان می‌دهد فاصله میان ارزش هر تن کالای صادراتی و وارداتی در حوزه فلزات بیش از دو برابر است؛ فاصله‌ای که تنها با توسعه صنایع پایین‌دستی و سرمایه‌گذاری هدفمند قابل جبران است. در این مسیر، سازمان‌های توسعه‌ای با اجرای پروژه‌های فرآوری، می‌توانند نقشی تعیین‌کننده در تغییر چهره صنعت معدن ایران ایفا کنند.
توسعه صنعتی در جهان امروز، بدون اتکا به زنجیره کامل ارزش ممکن نیست. کشورهایی که بر خام‌فروشی تکیه کرده‌اند، همواره در معرض نوسانات بازار جهانی قرار دارند و سهم محدودی از ارزش نهایی تولید را کسب می‌کنند. ایران با دارا بودن ذخایر گسترده معدنی، از فولاد و مس تا منیزیم و نیکل، ظرفیت بالایی برای خلق ارزش افزوده از دل معادن خود دارد. با این حال، آمارهای رسمی نشان می‌دهد سهم محصولات با ارزش افزوده بالا در سبد صادراتی کشور همچنان ناچیز است.
بر اساس داده‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۲، مجموع واردات فلزات معمولی و مصنوعات آن (کد تعرفه ۷۲ تا ۸۳) معادل دو میلیون و ۳۱۳ هزار تن به ارزش ۳.۶ میلیارد دلار بوده، در حالی که صادرات در همین گروه کالایی به ۱۴.۷ میلیون تن به ارزش ۱۰.۱ میلیارد دلار رسیده است. متوسط ارزش دلاری هر تن واردات ۱۵۵۰ دلار و هر تن صادرات ۶۸۰ دلار برآورد می‌شود؛ یعنی ارزش هر تن محصولات وارداتی بیش از ۲.۳ برابر محصولات صادراتی است. این اختلاف آشکار نشانگر عدم توازن در ساختار تولید و صادرات کشور است، جایی که مواد خام صادر و محصولات فرآوری‌شده وارد می‌شود.
از چالش خام‌فروشی تا ضرورت تکمیل زنجیره ارزش
تولید مواد اولیه بدون فرآوری نهایی، زنجیره‌ای ناقص است که ارزش اقتصادی خود را به بازارهای خارجی واگذار می‌کند. چالش اصلی بخش معدن ایران نیز همین عدم توازن میان بالادست و پایین‌دست زنجیره است. سهم بالای محصولات خام در صادرات و سهم اندک کالاهای با ارزش افزوده بالا، نشان می‌دهد که ساختار فعلی نمی‌تواند به رشد پایدار منجر شود.
راهکار کلیدی در این مسیر، توسعه سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی معدنی است؛ یعنی تمرکز بر تولید محصولات نهایی از مواد معدنی فرآوری‌شده. این رویکرد، ضمن کاهش وابستگی به واردات، موجب صرفه‌جویی ارزی، اشتغال پایدار و شکل‌گیری فناوری‌های بومی می‌شود. ایدرو با درک این ضرورت، اجرای طرح‌های متنوع فرآوری را در استان‌های مختلف کشور در دستور کار قرار داده است تا زنجیره ارزش صنایع معدنی را تکمیل کند و مسیر صنعتی‌سازی را به سمت ارزش‌افزوده سوق دهد.
طرح‌های فرآوری در مسیر توسعه صنعتی کشور
نگاه به بخش معدن ادر سال‌های اخیر، از صرف استخراج مواد خام به سمت توسعه زنجیره ارزش و تکمیل حلقه‌های پایین‌دستی حرکت کرده است؛ تغییری که نه‌تنها با هدف افزایش بهره‌وری منابع معدنی بلکه برای دستیابی به رشد پایدار و صادرات مبتنی بر ارزش افزوده طراحی شده است. حرکت در این مسیر به معنای تبدیل «منابع طبیعی» به «سرمایه پایدار» است. سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) با همین رویکرد، اجرای مجموعه‌ای از طرح‌ها را در دستور کار قرار داده است که با هدف تکمیل زنجیره ارزش، ایجاد اشتغال پایدار و استفاده بهینه از ظرفیت‌های معدنی کشور طراحی شده‌اند و هر یک می‌تواند سهمی مؤثر در ارتقای توان صنعتی و ارزآوری کشور داشته باشد.
در میان پروژه‌های شاخص فرآوری معدنی ، طرح تولید الیاف شیشه در شهرستان مرند جایگاه ویژه‌ای دارد. این طرح در زمینی به وسعت ۱۱ هکتار و با ظرفیت سالانه ۳۰ هزار تن محصول، از مواد اولیه‌ای همچون آهک، سیلیس و کانون بهره می‌برد. الیاف شیشه یکی از مواد اولیه کلیدی در صنایع پیشرفته مانند خودروسازی، ساخت تجهیزات زیرساختی، هوافضا و تولید قطعات کامپوزیتی است. ایران به دلیل دسترسی به مواد اولیه معدنی باکیفیت، از جمله سیلیس و دولومیت، می‌تواند یکی از مراکز تولید این ماده در منطقه باشد.
حلقه‌ای حیاتی از زنجیره مواد معدنی کشور با اجرای این طرح تکمیل می‌شود؛ چراکه در مسیر سنتی صادرات مواد خام، بخش قابل‌توجهی از ارزش اقتصادی از دست می‌رفت، اما تولید الیاف شیشه سبب می‌شود محصول نهایی با چندین برابر ارزش اولیه وارد بازار داخلی و خارجی شود. بررسی‌های اقتصادی نشان می‌دهد که ارزش افزوده ناشی از فرآوری مواد سیلیسی در قالب الیاف، گاه تا پنج برابر صادرات خام همین مواد برآورد می‌شود.علاوه بر بعد اقتصادی، این طرح می‌تواند بر اشتغال منطقه‌ای نیز اثرگذار باشد.
احداث واحد تولید الیاف شیشه ضمن ایجاد فرصت‌های شغلی مستقیم، صنایع جانبی نظیر تولید رزین‌ها، قطعات کامپوزیتی و تجهیزات ساخت را نیز فعال خواهد کرد
بدین ترتیب، زنجیره‌ای از فعالیت‌های صنعتی حول یک طرح کلیدی شکل می‌گیرد که نه‌تنها وابستگی به واردات را کاهش می‌دهد بلکه ظرفیت صادرات محصولات نهایی را نیز بالا می‌برد.
مسیر توسعه در سایر صنایع پایین‌دستی
در کنار طرح الیاف شیشه، ایدرو مجموعه‌ای از پروژه‌های دیگر را نیز در دست مطالعه و بررسی قرار دارد که هدف مشترک آن‌ها، تقویت زنجیره ارزش در بخش‌های مختلف صنعت معدنی است. از جمله این طرح‌ها می‌توان به تولید استیل‌کورد در خراسان جنوبی اشاره کرد که به‌عنوان یکی از نیازهای راهبردی صنعت تایر و خودروسازی مطرح است و در صورت اجرا، می‌تواند جایگزین واردات میلیون‌ها دلار مواد اولیه شود.
همچنین، تولید لوله‌های ضد خوردگی CRA در خراسان شمالی با استفاده از فولادهای پایه نیکل و فناوری‌های نوین، از دیگر پروژه‌های در دست بررسی است که پس از اجرا نقش مهمی در تأمین نیاز صنایع نفت، گاز و پتروشیمی خواهد داشت. طرح‌های دیگری چون تولید شمش منیزیم آلیاژی و ریخته‌گری قطعات خاکستری دوار نیز در دست مطالعه است که هر یک در تکمیل حلقه‌های صنعتی کشور سهمی مؤثر خواهند داشت.
خلق ارزش از دل معدن
تحلیل روند جهانی صنایع معدنی نشان می‌دهد که کشورهایی که زنجیره‌های پایین‌دستی را تکمیل کرده‌اند، توانسته‌اند در برابر نوسانات بازار جهانی مواد خام مقاومت بیشتری از خود نشان دهند. برای نمونه، تجربه کشورهایی مانند ترکیه و کره‌جنوبی در تبدیل مواد اولیه معدنی به محصولات نهایی، الگویی روشن برای کشورهایی چون ایران فراهم کرده است. این کشورها با سرمایه‌گذاری در حلقه‌های میانی و پایین‌دستی توانسته‌اند سهم صادرات محصولات فرآوری‌شده را به بیش از ۷۰ درصد برسانند.
در ایران نیز ظرفیت‌های مشابهی وجود دارد. بر اساس برآوردها، بیش از ۶۰ درصد از مواد معدنی کشور قابلیت فرآوری در داخل را دارند؛ اما تحقق این هدف مستلزم سیاست‌گذاری دقیق، سرمایه‌گذاری هدفمند و پیوند مؤثر میان نهادهای توسعه‌ای، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی است.
در این مسیر، نهادهایی مانند ایدرو با تمرکز بر شناسایی مزیت‌های منطقه‌ای، انتقال فناوری و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، نقش کلیدی در تسهیل این گذار صنعتی ایفا می‌کنند. تمرکز بر پروژه‌هایی نظیر الیاف شیشه نشان می‌دهد که رویکرد جدید توسعه صنعتی، دیگر بر پایه تولید انبوه مواد خام نیست، بلکه بر پایه خلق «زنجیره ارزش» و افزایش بهره‌وری سرمایه‌های معدنی کشور استوار است.
مسیر آینده صنعت ایران از معدن تا محصول نهایی
تحلیل آمار تجاری کشور نیز نشان می‌دهد که بدون تمرکز بر فرآوری، بخش معدن به تنهایی نمی‌تواند به موتور رشد صنعتی تبدیل شود. طرح‌های در دست اجرا، مانند طرح الیاف شیشه مرند ، نشان‌دهنده جهشی هدفمند در جهت تکمیل زنجیره ارزش و افزایش سهم محصولات با ارزش افزوده بالا در اقتصاد ملی است. حرکت به سمت صنایع پایین‌دستی، نه تنها به ایجاد اشتغال پایدار و صرفه‌جویی ارزی منجر می‌شود، بلکه موجب انتقال فناوری، ارتقای توان مهندسی کشور و توسعه متوازن مناطق صنعتی نیز خواهد شد. در این میان، سازمان‌هایی مانند ایدرو با ایفای نقش تسهیل‌گر، سرمایه‌گذار و ناظر توسعه می‌توانند آینده اقتصاد کشور را از خام‌فروشی به ارزش‌آفرینی پیوند دهند
