بافت فرسوده معضل یا سرمایه؟!

امروزه بافت قدیمی شهرها به دلیل بافت سنتی، فرسودگی واحدهای مسکونی، نبود سهولت دسترسی، ضعف زیرساخت‌ها و مشکلات زیست‌محیطی، مسیر رکود و عقب‌ماندگی را طی می‌کند که برای رفع مشکلات این‌گونه بافت‌ها، طرح‌هایی در قالب مرمت، بازسازی، نوسازی، احیا و بهسازی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی در کشورهای مختلف تهیه و اجرا شده است. شیوه برخورد با این بافت‌ها متأثر از دیدگاه‌های فلسفی، در شهرسازی متفاوت بوده است

بافت فرسوده به مجموعه‌ای از بناها، خیابان‌ها، فضای عمومی، تاسیسات و تجهیزات شهری گفته می‌شود که اغلب در حال حاضر فاقد کیفیت‌های لازم برای حمایت از زندگی مدرن هستند.

 این نواحی از نظر اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پیچیدگی‌های خاص خود را دارند و در بسیاری از موارد، ساکنان آن‌ها با مشکلاتی چون فقر، کمبود دسترسی به خدمات اولیه، و نابرابری‌های اجتماعی روبه‌رو هستند. این پیچیدگی‌ها باعث می‌شود که حل مشکلات این محله‌ها نیازمند تدابیر ویژه‌ای باشد که هم مشکلات ساختاری و هم مسائل اجتماعی را در نظر بگیرد.

بافت فرسوده ارزش‌های فرهنگی و تاریخی زیادی دارد. این مناطق ممکن است دارای ساختمان‌ها و بناهایی با قدمت زیاد باشند که ارزش‌های معماری خاص خود را دارند و جزء هویت فرهنگی شهر محسوب می‌شوند. این ویژگی‌ها می‌توانند برای گردشگری و حفظ میراث فرهنگی اهمیت زیادی داشته باشند. اما از سوی دیگر، این نواحی به دلیل فرسودگی شدید، کمبود امکانات و دسترسی‌های مناسب به خدمات شهری و بهداشتی، مشکلات اجتماعی و امنیتی، و آسیب‌پذیری بالای آن‌ها در برابر بلایای طبیعی مانند زلزله یا آتش‌سوزی، با زندگی شهری مدرن و نیازهای شهرسازی امروز در تضاد قرار دارند.

مشکلات عمده‌ای که در این مناطق وجود دارد، شامل نبود زیرساخت‌های مناسب برای ترافیک و حمل و نقل عمومی، معضلات جدی در زمینه بهداشت و ایمنی، و محدودیت‌های زیادی در دسترسی به خدمات شهری است. علاوه بر این، ساخت و ساز غیرمجاز و ناهماهنگی‌های شهری نیز مشکلات بیشتری را ایجاد کرده است. به همین دلیل، نوسازی و بازسازی بافت فرسوده به یک اولویت مهم برای بسیاری از شهرها تبدیل شده است.

هدف از این بازسازی‌ها، علاوه بر رفع مشکلات ساختاری و بهبود شرایط زندگی، حفظ اصالت فرهنگی این مناطق است تا همزمان با پیشرفت و توسعه، هویت و تاریخچه‌ی این نواحی حفظ شود.

این فرآیند نیازمند یک برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگ است که تمامی جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی را در نظر بگیرد.

مدیر عامل شرکت بازآفرینی شهری با اشاره به بافت فرسوده و سکونتگاه غیر رسمی مرکز استان گیلان گفت: بر اساس آمار از ۵۶ شهر استان گیلان ۳۰ شهر با معضل بافت فرسوده مواجه هستند و تنها شهر رشت دارای ۹۶۵ هکتار بافت فرسوده میانی، ۵۲۵ هکتار بافت تاریخی و ۷۸۹ هکتار سکونتگاه غیررسمی است.

عبدالرضا گلپایگانی، درباره بافت فرسوده و سکونتگاه غیر رسمی استان گیلان و شهر رشت اظهار داشت: وجود بافت‌های تاریخی در رشت، سرمایه‌ای بی‌بدیل برای توسعه شهری و حفظ هویت فرهنگی این شهر است و محورهایی ازجمله ساغری‌سازان، خواهر امام، پیاده‌راه فرهنگی و محله پیرسرا، نه‌تنها یادگار تاریخ رشت هستند بلکه می‌توانند با برنامه‌ریزی هدفمند، به محورهای تحول در زندگی شهری و رونق گردشگری تبدیل شوند.

وی تاکید کرد: بر اساس آمار از ۵۶ شهر استان گیلان ۳۰ شهر با معضل بافت فرسوده مواجه هستند و تنها شهر رشت بدارای ۹۶۵ هکتار بافت فرسوده میانی، ۵۲۵ هکتار بافت تاریخی و ۷۸۹ هکتار سکونتگاه غیررسمی است.

معاون وزیر راه و شهرسازی ادامه داد: این اعداد ضرورت اجرای پروژه‌های محرک توسعه و برنامه‌ریزی منسجم برای اجرای هر چه بیشتر پروژه‌های اقدام مشترک بازآفرینی شهری را نشان می‌دهد. پروژه‌هایی که می‌توانند با اتکا به ارزش‌های طبیعی استان در کنار مناظر طبیعی به موتور محرک شکوفایی ظرفیت‌های استان بیانجامند.

گلپایگانی افزود: برای شهر رشت و بسیاری از شهرهای استان، بسته بومی سازی شده تدوین و در کمیسیون ماده پنج به شهرداری‌ها ابلاغ شده است که می‌تواند آغازگر تحولات ساختاری در این کلان‌شهر و سایر شهرهای تاریخی استان گیلان باشد.

مدیر عامل شرکت بازآفرینی شهری با تاکید بر اینکه بافت‌های تاریخی به حال خود رها شوند، نه تنها هویت فرهنگی شهر را تهدید می‌کنند، بلکه به کانونی برای آسیب‌های اجتماعی و ناامنی تبدیل می‌شود، گفت: بافت رهاشده در نهایت باعث کاهش کیفیت زندگی می‌شود بنابراین احیای این بافت‌ها ضرورتی دوگانه دارد اول اینکه پاسداشت گذشته و ارزش‌های تاریخی و هم ایجاد فرصت برای توسعه پایدار شهری خواهد شد و دوم اینکه نگاه بازآفرینی شهری هم دقیقا بر همین اصلِ شکوفایی ظرفیت‌های نهفته در درون بافت‌ها استوار است.

وی با بیان اینکه احیای بافت‌های تاریخی آثار اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد، ادامه داد: رونق گردشگری، افزایش اشتغال محلی، رشد فعالیت‌های خدماتی و صنایع‌دستی و افزایش ارزش املاک و فضاهای پیرامونی از مهمترین نتایج فرآیند احیای بافت تاریخی است و تجربه جهانی نشان داده که سرمایه‌گذاری در بازآفرینی بافت‌های تاریخی، بازگشت اقتصادی چند برابری به همراه دارد و زمینه‌ساز ارتقای کیفیت زندگی مردم شهر خواهد شد.و

گلپایگانی با اشاره به بازدید میدانی انجام شده از رشت برای شناسایی و بررسی بافت‌های تاریخی و فرسوده رشت به همراه نمایندگان مجلس اظهار داشت: بازدید میدانی از این محورها، فرصتی برای ارزیابی ظرفیت‌ها و شناسایی اولویت‌ها برای بازآفرینی بود. از محله در ساغری‌سازان بر مرمت ابنیه ارزشمند و ارتقای زیرساخت‌ها تأکید شد، در خواهر امام، صیانت از هویت مذهبی و فرهنگی هم‌زمان با ساماندهی محیط شهری مورد توجه قرار گرفت و در پیاده‌راه فرهنگی رشت، توسعه مبلمان شهری و برگزاری رویدادهای فرهنگی به‌عنوان پیشران‌های تعامل اجتماعی و اقتصادی بررسی شد.

معاون وزیر راه و شهرسازی افزود: همچنین در این بازدید میدانی به همراه نمایندگان استان از پل خشتی لنگرود بازدید شد؛ اثری شاخص از دوره صفویه که مرمت علمی و ساماندهی بافت پیرامونی آن با هدف آزادسازی عرصه‌ها، بهبود دسترسی گردشگران و گسترش فضاهای باز شهری و بهسازی بافت تاریخی در دستور کار شهرداری لنگرود، اداره کل راه و شهرسازی استان گیلان و شرکت بازآفرینی شهری ایران قرار گرفته است و به زودی خبرهای خوبی از این پروژه خواهید شنید.

این ضوابط به منظور تشویق سازندگان و مالکان به بازسازی و نوسازی مناطق فرسوده طراحی شده است، چرا که بسیاری از این مناطق با مشکلات مختلفی از جمله مشکلات ساختاری، کمبود زیرساخت‌های ضروری، و دسترسی محدود به خدمات شهری مواجه هستند. از طرفی، شهرداری‌ها باید تمامی امکانات و خدمات شهری را به این مناطق ارائه دهند و این امر به معنای مقابله با چالش‌های متعددی است که نوسازی بافت فرسوده با خود به همراه دارد.

شهرداری برای هر قطعه زمینی، اعم از داخل بافت فرسوده یا دیگر نقاط شهر، موظف است تا انشعابات گاز، آب و برق را فراهم کند. این مسئله در مناطق بافت فرسوده که زمین‌های کوچک و ریزدانه دارند، چالش‌برانگیزتر می‌شود. به طور معمول، در بافت فرسوده، ساختمان‌ها در قطعات کوچکی قرار گرفته‌اند که موجب پیچیدگی در تأمین زیرساخت‌ها می‌شود. شهرداری باید این خدمات را به‌طور مؤثر و منظم به تمام ساکنان این نواحی ارائه دهد، که خود مستلزم برنامه‌ریزی دقیق در زمینه تامین خدمات و انشعابات است.

از دیگر وظایف شهرداری در بافت‌های فرسوده، فراهم آوردن خدمات شهری برای ساکنان این مناطق است. این خدمات شامل تأمین فضای سبز، امکانات آموزشی، بهداشتی و فرهنگی می‌شود. با توجه به اینکه این نواحی به‌طور معمول به دلیل مشکلات ساختاری و کمبود فضا با معضلات زیادی مواجه‌اند، ارائه این خدمات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شهرداری به‌ویژه باید خدماتی مانند فاضلاب، روشنایی معابر، مدیریت پسماند و دسترسی به خدمات اضطراری را به طور کامل در این مناطق فراهم کند.

یکی از مهم‌ترین دلایلی که شهرداری‌ها برای نوسازی بافت فرسوده ضوابط تشویقی ارائه می‌دهند، تسهیل دسترسی نیروهای امدادی و خدمات‌رسان به این مناطق است. در صورتی که حادثه‌ای مانند زلزله، آتش‌سوزی یا سیل در نواحی بافت فرسوده رخ دهد، نیروهای امدادی باید به راحتی بتوانند به تمامی ساختمان‌ها دسترسی پیدا کنند. در بافت فرسوده که زمین‌ها ریزدانه و معابر باریک و نامناسب هستند، این دسترسی برای نیروهای امدادی و خدمات‌رسان دشوارتر می‌شود. لذا، در طراحی و بازسازی این مناطق، باید زیرساخت‌هایی فراهم شود که این مشکل را برطرف کرده و دسترسی به ساختمان‌ها را تسهیل کند.

از آنجا که در بافت فرسوده، زمین‌ها و ساختمان‌ها کوچک و پراکنده هستند، مدیریت بحران هنگام وقوع حوادث سخت‌تر خواهد بود. در این نواحی، نبود معابر مناسب و فضای کافی برای استقرار خدمات اضطراری می‌تواند منجر به مشکلاتی در امدادرسانی شود. به همین دلیل، شهرداری باید برای نوسازی این نواحی ضوابطی را تدوین کند که نه تنها شرایط زندگی را بهبود بخشد بلکه برای پیشگیری از بحران‌های احتمالی نیز آماده باشد. این ضوابط شامل تعیین استانداردهای مناسب برای طراحی معابر، فضای باز، تأسیسات شهری و مدیریت بحران در شرایط اضطراری می‌شود.

در مجموع، ضوابط بافت فرسوده نه تنها برای بهبود وضعیت ساختاری و فیزیکی این مناطق اهمیت دارند بلکه به رفع مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ساکنان نیز کمک می‌کنند. با اعمال این ضوابط تشویقی، شهرداری‌ها می‌توانند به نوسازی این نواحی پرداخته و کیفیت زندگی در آن‌ها را افزایش دهند. همچنین، این اقدامات به کاهش خطرات ناشی از بلایای طبیعی و مشکلات شهری کمک کرده و امکان دسترسی به خدمات شهری و اضطراری را برای ساکنان فراهم می‌آورد.