فرصت‌های جدید صادراتی ایران در سایه تحریم‌ها و تمرکز بر کشورهای همسایه
هادی قوامی؛ عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس
در سال ۱۴۰۳، با برداشته شدن الزام رفع تعهد ارزی، شرایط صادرات کشور تغییر قابل توجهی پیدا کرد و رشد صادرات در برخی اقلام کشاورزی به ویژه پسته، خرما و فرش به چشم آمد. پیش از این، محدودیت‌های ناشی از الزام به رفع تعهد ارزی باعث شده بود صادرکنندگان از صادرات برخی کالاها استقبال نکنند، چرا که بازگشت ارز حاصل از صادرات به شکل پیچیده و با شرایط سخت انجام می‌شد. حذف این محدودیت‌ها باعث شد قیمت محصولات صادراتی به قیمت واقعی بازار نزدیک‌تر شود و در نتیجه تمایل صادرکنندگان برای فعالیت در این حوزه افزایش یابد.
مطالعات و گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که طی دو دهه گذشته، تعداد کشورهای هدف صادراتی ایران کاهش چشمگیری داشته است؛ به طوری که در سال ۱۳۸۳ صادرات کشور به حدود ۲۱ کشور انجام می‌شد، اما این عدد تا سال ۱۴۰۲ به تنها هفت کشور کاهش یافته است. این کاهش تنوع شرکای تجاری، ریسک صادرات را افزایش داده و محدودیت‌هایی برای رشد پایدار صادرات به وجود آورده است.
علاوه بر این، ایران در محصولاتی مانند خرما، فرش و پسته که دارای مزیت رقابتی بودند، طی سال‌های اخیر بخش قابل توجهی از بازارهای صادراتی خود را از دست داده است. این موضوع به معنای کاهش نفوذ ایران در بازارهای جهانی این محصولات و دشواری در جذب مشتریان جدید است.
با این وجود، گزارش‌های جدید گمرک نشان می‌دهد که صادرات محصولات کشاورزی در سال ۱۴۰۳ با افزایش ۲۹ درصدی به رقم بیش از ۵ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است. این موفقیت عمدتاً ناشی از حذف الزام رفع تعهد ارزی و بهبود روند بازگشت ارز حاصل از صادرات است که به صادرکنندگان امکان داد فعالیت‌های خود را گسترش دهند. محصولات اصلی صادراتی شامل پسته، خرما و گوجه فرنگی بوده‌اند که سهم قابل توجهی از ارزش صادرات کشاورزی را تشکیل داده‌اند.
از نظر تراز تجاری، کسری آن در سال ۱۴۰۳ به حدود ۹ میلیارد دلار کاهش یافته است، در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۲ نزدیک به ۱۷ میلیارد دلار بود. این کاهش نشان‌دهنده بهبود نسبی در وضعیت اقتصادی کشور و کنترل بهتر تراز واردات و صادرات است.
با وجود فشارها و تحریم‌های بین‌المللی، فرصت‌های خوبی برای افزایش تنوع کشورهای هدف صادراتی وجود دارد. کشورهای همسایه و منطقه می‌توانند بازارهای مناسبی برای محصولات ایرانی باشند و دولت با تمرکز و سیاست‌گذاری هوشمندانه می‌تواند این بازارها را توسعه دهد.
در نهایت، برای تضمین رشد پایدار صادرات، لازم است سیاست‌های تجاری و صادراتی مورد بازنگری قرار گرفته و اصلاحات لازم در آن‌ها انجام شود تا علاوه بر افزایش تعداد بازارهای هدف، رقابت‌پذیری محصولات صادراتی نیز افزایش یابد و صادرات ایران به سطح بالاتری برسد.
