بررسی علل احتمالی تخریب ساختمان پلاسکو

علی ساکت- عضو هیات علمی پژوهشکده سوانح طبیعی ساختمان ۱۵ طبقه پلاسکو، در ضلع شرقی چهارراه استانبول تهران، به‌ عنوان اولین سازه های مرتفع و مدرن ایران با اسکلتی فلزی شناخته می شد که در سال ۱۳۴۱ ساخت آن به اتمام رسید و پس از ۵۴ سال، در روز پنج‌شنبه ۳۰ دی ماه ۱۳۹۵ بر اثر آتش‌سوزی و پیامدهای ناشی از آن کاملا فرو ریخت و حدود ۶۰۰ واحد تجاری در آن تخریب شد. ساختمانی که میلیاردها سرمایه از لحاظ اقلام تولید شده به همراه تجهیزات کارگاهی در آن مستقر بود و سال ها به عنوان قلب تولیدکننده پوشاک ایران به حساب می آمد. در این نوشتار براساس اطلاعات و شواهد موجود تا ساعاتی پس از رخداد حادثه، به بررسی علل احتمالی تخریب این سازه تجاری مهم با ارائه جزئیات مربوطه پرداخته شده است. همانطور که می دانیم، سازه های از نوع اسکلت فلزی به دلیل کاهش مقاومت فولاد در برابر گرما استحکام خود را از دست می دهند. ضمن اینکه در ساختمان های قدیمی اسکلت فلزی در صورت قرارگیری اسکلت، در معرض اکسیده شدن، زنگ زدگی و پوسیدگی در مقاطع مختلف در دراز مدت، توسعه پوسیدگی را به همراه خواهند داشت که نتیجه آن، کاهش سطح مقطع و مقاومت این نوع سازه ها نسبت به بارهای وارده خواهد بود. حال اتفاقی که در یکی از قدیمی ترین سازه اسکلت فلزی تهران(ساختمان پلاسکو) رخ داد حاکی از آن بود که پس از آتش سوزی که از طبقات بالایی ساختمان یعنی طبقات ۱۰ و ۱۱ شروع شد، حریق به سمت واحدهای بالاتر گسترش یافت و به دلیل وجود مواد قابل اشتعال در آن طبقات، آتش سوزی رخ داده به طور کامل اطفا نگردید و تشدید گرما موجب کاهش مقاومت اسکلت ساختمان در طبقات بالایی این سازه، در مرحله اول گردید. در ادامه و پس از طی حدود ۵/۳ ساعت از زمان شروع آتش سوزی، با توجه به اینکه تشدید گرما در داخل ساختمان همچنان ادامه داشت، صدای چند انفجار پی در پی از طبقه دهم سازه به گوش رسید که کسبه داخل پاساژ، احتمال می دادند این انفجارها ناشی از ترکیدن کپسول های گاز موجود در داخل مغازه ها باشد. به گفته این افراد، علت استفاده از کپسول های گاز دراین ساختمان، عدم گاز کشی در آن سازه بیان گردیده است. همچنین طبق گزارشات ارائه شده، سیم کشی فرسوده برق در ساختمان پلاسکو از جمله عوامل احتمالی موثر در ایجاد جرقه و در نتیجه انفجار یاد شده به حساب می آید. لذا علاوه بر عامل گرمای بالا که به کاهش مقاومت فولاد منجر گردیده، مشکل انفجار نیز می تواند تاثیر بسزایی در تضعیف سازه اسکلت فلزی فرسوده پلاسکو داشته باشد. انفجار مربوط به طبقات دهم و یازدهم که به تخریب این طبقات منجر شد و باعث گردید تا اعمال بار وارده از طبقات بالا به آنها، به طبقات پایین تر منتقل گردد و از آنجا که سازه، طبق گزارشات ارائه شده وضعیت مناسبی از لحاظ مقاومت نداشته، پیامدی جز تخریب کلی آن را نمی توان انتظار داشت. براین اساس، با توجه به قدمت سازه و ارزیابی های صورت گرفته توسط متخصصین درگذشته، ساختمان پلاسکو از لحاظ ارزیابی مقاومت سازه ای مشکلات فراوانی داشته که می بایست مرتفع می گردیده است. وقوع چند آتش سوزی در دهه های گذشته که یکی از آنها نیز در چند سال قبل رخ داد، را نیز می توان یکی از دلایل دیگر در کاهش تدریجی مقاومت سازه به شمار آورد. علاوه بر دلایل یاد شده، همانطور که می دانیم به علت حساسیت در عملیات برش کاری، جوشکاری و حمل و نصب، در سازه های اسکلت فلزی، تخصص و دقت بیشتری نسبت به اجرای سازه های اسکلت بتنی نیاز است که اجرای بهینه فرایندهای یاد شده، مستلزم تجربه بالایی بوده و به نظر می رسد در زمان ساخت این سازه به عنوان یکی از اولین سازه های بلند مرتبه اسکلت فلزی در ایران، عدم وجود آیین نامه ها و طراحی های بهینه جدید و فناوری های نوین در ساخت و استحکام این سازه در مقایسه با پیشرفت های صورت گرفته در ساخت سازه های اسکلت فلزی در زمان حال، می تواند دلیل دیگری در ضعف سازه ساختمان پلاسکو باشد. از جمله این فناوری های نوین در دهه های اخیر برای کاهش خسارات ناشی از آتش سوزی در ساختمان های اسکلت فلزی، می توان به ایجاد یک سیستم محافظت در برابر آتش سوزی در زمان ساخت سازه های فلزی اشاره نمود. این درحالی است که علیرغم تذکرات شفاهی و کتبی برخی سازمان ها از جمله آتش نشانی هیچ فعالیتی در زمینه مقاوم سازی این سازه در دهه های اخیر نیز صورت نگرفت. بر این اساس و با تجربه تلخ بدست آمده، با توجه به تعدد ساختمان های قدیمی مسکونی و تجاری بویژه در تهران و شهرهای بزرگ که با مخاطرات مختلفی از جمله آتش سوزی، زمین لرزه و ... مواجه هستند، باید به دنبال پیشگیری از وقوع رخداد چنین حوادثی بود. این مهم در مرحله اول با شناسایی ساختمان های آسیب پذیر مهم و پرجمعیت و ارزیابی آسیب پذیری آنها از جنبه های مختلف توسط تیم های ارزیاب متخصص و ارائه راهکارها و برنامه هایی کاربردی و عملیاتی در زمینه مقاوم سازی و یا تجدید بنا با هدف کاهش اثرات ناشی از مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی برای این سازه ها محقق خواهد شد. امید که در آینده ای نزدیک شاهد ایجاد کمیته ای تخصصی در زمینه مربوطه با هدف کاهش اثرات ناشی از سوانح غیرمترقبه برای سازه های قدیمی مهم با حضور سازمان های دست اندرکار در این زمینه از جمله: شهرداری، وزارت راه، مسکن و شهرسازی، وزارت نیرو، سازمان نظام مهندسی ساختمان، نمایندگان شرکت های مهندسین مشاور متخصص و ... باشیم تا از تکرار حوادث این چنینی تا حد ممکن جلوگیری به عمل آید.