مهدی نظیفی- تحلیل‌گر اقتصادی- با وجود اینکه در بخش کشاورزی ایران بطور شکل سنتی اشتغال بالاتری ایجاد میکند ولی میزان اشتغال بالای این بخش، رضایت مندی فعالان کشاورزی را همراه ندارد و اکثرا بدلیل عدم تامین حداقل هزینه های زندگیشان حتی رضایت نسبی ندارند که دلیل اصلی مهاجرت روستائیان در طول دهه های گذشته به شهرها بوده است. معاون امور تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاوری در سال 1392 گفته بود کل تولید محصولات کشاورزی ما در سال گذشته 118 میلیون تُن بوده. بعد هم آقای روحانی، رئیس جمهور درمرداد 1399 گفتند که در سال 1392 در حد 97 میلیون تن محصول کشاورزی تولید شده بوده که بین این اعداد، تفاوت زیادی وجود دارد. وقتی این مقدار تفاوت در آمار داریم آیا میتوان برنامه ریزی درستی انجام شود؟ نبود آمار یکی از مهمترین مشکلات برنامه ریزی در در اقتصاد و بخش کشاورزی ایران است.

 ضریب امنیت غذایی کشور، یعنی چقدر از تولیدات داخلی استفاده می‌کنیم، مهم است چون در ایران این رقم پایینی است. یکی از مهمترین عوامل ایجاد مشکلات بخش کشاورزی این است که هنوز در حوزه بذر وابسته به خارج هستیم. در مورد بهبود سایر عوامل مانند توسعه صنایع تبدیلی، مکانیزاسیون تولید، نظامهای بهره برداری، نظامهای تولید، تکنولوژی پایین ، بهره وری پایین ، بالا بودن میزان ضایعات، نبود انبار و سردخانه کافی برای حفظ و نگهداری محصولات... به مدت طولانی کاری انجام نشده که نتیجه آن عدم استفاده از ظرفیتهای کشاورزی کشوری است که 12 هزار سال سابقه مشهود کشاورزی دارد. این مشکلات وقتی با: ضعف در بازار رسانی، مشکلات حمل، بازارهای صادراتی، بازاریابی....یا قیمت پایین محصولات همراه میشود گاهی باعث میشود محصول اصلا برداشت نشود، که نتایج آن فاجعه بار است.

به‌مدت 40سال گفته می‌شود 30 درصد ضایعات محصولات کشاورزی داریم .این مقدار در طول این سالها هیچ تغییر نکرده این در حالی است که گاهی صد در صد محصولاتی مانند هندوانه یا گوجه فرنگی.... از بین میرود چون اصلا برداشت نمیشود یا محصولات کشاورزی به محصولات درجه 2 و 3 تبدیل میشود میزان بالای ضایعات چه از نظر علمی و چه از نظر اقتصادی، در کشوری که اینهمه مشکلات اقتصادی دارد قابل قبول نیست. حداقل میتوان گفت که در بخش صنعت وابسته به کشاورزی یا صنایع تبدیلی که با تولید ماشین آلات عمدتا ساخت داخل امکان توسعه کافی دارد بدرستی مدیریت نشده که بتواند از افزایش ضایعات جلوگیری کند. در بخش آب اگر خوش بینانه نگاه کنیم بهره وری بدلیل عدم استفاده از روشهای نوین آبیاری، کمتر از 50 درصد است که اصلا رقم قابل قبولی برای بخش کشاورزی کشور نیست.

سال گذشته قیمت یکدستگاه ارزان‌ترین تراکتور حدود ۱۲۲میلیون تومان بوده است. طبق اطلاعات مرکز آمار ایران میانگین درآمد سالانه روستاییان کشور سال گذشته حدود ۴۲ میلیون تومان بوده، این درآمد برای دهک اول 6.7 میلیون تومان، برای دهک دوم حدود ۱۴ میلیون تومان، برای دهک سوم 20.5میلیون تومان، برای دهک چهارم 26.5میلیون تومان، برای دهک پنجم 32.1 میلیون تومان بوده محاسبات آشکار می‌کند قیمت ارزانترین تراکتور برابرست با کل درآمد: ۱۸سال دهک اول، ۹سال دهک دوم، ۶سال دهک سوم، ۵ سال دهک چهارم، ۴ سال دهک پنجم است. آنوقت چطور می‌توان انتظار رونق کشاورزی را داشت. از سوی دیگر پوریان رئیس شورای تامین دام کشور گفت: بدلیل خشک شدن مراتع، علوفه کافی برای نگهداری دام‌ها نیست و بسیاری از دامداران به دلیل نبود نقدینگی توان خرید نهاده‌های دامی را ندارند. عدم تغذیه کافی دام‌ها و گرسنه و تشنه ماندشان بر سلامتی و‌ تولید آن‌ها اثر گذاشته است. در اوائل دهه 90 میزان مصرف گوشت قرمز در کشور یک میلیون تن و میزان تولید ۸۸۰ هزار تن است، اما اکنون میزان مصرف به نصف یعنی ۵۰۰ هزار تن کاهش یافته به عبارت دیگر در نتیجه رکود در بازار با 40درصد گوشت قرمز تولیدی بدون مشتری مانده که در مورد فرار سرمایه از این بخش باید هشدار داد. تولید گوشت قرمز بدلیل افزایش هزینه تولید، رکود بازار مصرف،.... دامپروری و‌ تولید گوشت قرمز در ایران یک فعالیت اقتصادی زیان‌ده است.

در محصولات باغی در نیمه تابستان ۱۴۰۰نسبت به بازه زمانی مشابه سال گذشته، به‌ترتیب زردآلو و آلوی قطره طلا با بیش از ۱۰۰ درصد و انواع خربزه و گرمک با ۴۹درصد، بیشترین درصد رشد قیمت را داشتند. ساداتی نژاد وزیر جهاد کشاورزی هم گفت: «امسال تولید برنج ایرانی 18 درصد کاهش دارد». در نتیجه کاهش تولید و با توجه به نوسان نرخ ارز و محدودیت های ارزی واردات برنج خارجی، کاهش سطح زیرکشت ناشی از شرایط خشکسالی در بسیاری از استانها، مشاهده افزایش قیمت برنج در بازار به بالاتر از ۵۰ هزار تومان تعجب آور نیست.

در سالهای گذشته برغم وجود خشکسالی و اوجگیری آن در کشور کشاورزان ۱۱.۵ میلیون تن گندم به دولت تحویل دادند. در سال ۹۵، حجم تولیدات کشاورزی به ۲۱۸ میلیون تن رسیده است. یکی از مهمترین عوامل بدست آمدن این نتیجه بهتر در آن سالها، بهبود قیمتگذاری دولت در زمینه خرید محصولات اساسی کشاورزی بوده است. رسیدن به این عدد و رقم در حالی بود که در این سالها در زمینه مدیریت منابع آبی کشور بسیار ضعیف عمل کرد و منابع آبی کشور نابود شد.

از مهمترین عوامل نبود، محدودیت و عدم تقویت صنایع تکمیلی برای فرآوری محصولات کشاورزی عمدتا بدلیل مشکلات بازار سرمایه می‌باشد. بانک‌ها در زمینه همکاری با این بخش از صنایع  بسیار سختگیرانه عمل می کنند چون در حال حاضر سودآوری این صنایع بگونه‌ای نیست که تولیدکننده‌ها بتوانند علاوه بر پوشش هزینه‌های تولید خود، بهره بالائی به بانک‌ها بدهند که باعث شده فعالیتهای صنایع تکمیلی افزایش نداشته باشد. لذا فعالیت و رشد صنایع تبدیلی و فرآوری نهایی کمتر از سایر بخشهای اقتصادی کشور است. در صورت اتخاذ سیاستهای درست دولت در بخش کشاورزی و درصورت حفظ پایداری در تولید گندم، ایران می تواند صادرکننده این محصول باشد. در محصولات دامی نیز بویژه مرغ و تخم‌مرغ، کشور حتی قابلیت افزایش صادرات را دارد. البته در صورت توسعه فعالیتهای صنایع تبدیلی، محصولات این صنایع نیز می‌تواند به صادرات محصولات کمک شایانی خواهد کرد. توجه به نوع عمل‌آوری‌ها در صنایع تبدیلی و نوع بسته‌بندی و سورتینگ محصول مطابق با سلیقه مردم کشورهای هدف صادراتی بسیار مهم است. البته باید قیمت تمام‌شده محصولات را در حدی کاهش دهیم که تولیدکنندگان کشاورزی بتوانند در بازارهای بین‌المللی قدرت رقابت داشته باشد و در بلند مدت این رقابت را حفظ کنند. به‌عنوان نمونه میتوان به صادرات ایران به کشور روسیه اشاره کرد که بدلیل وجود تحریمها علیه روسیه، در کوتاه‌ مدت ایرانیان توانستند از این شرایط برای توسعه صادرات محصولات کشاورزی استفاده کنند ولی طبق روال گذشته در بلندمدت نتوانستند بازار را حفظ کنند. این اتفاق برای چندمین بار نشان داد به دلیل نبود انسجام در دستگاهها و سیاستهای دولت، نبود حمایت و پشتیبانی چندجانبه از صادرکنندگان، شبکه پایداری که در این عرصه بتواند محصولات را در بسته‌بندی مناسب بازار هدف بطور مداوم به بازارهای روسیه صادر کند. بوجود نیامد.

در حالی که شاهد پیشرفتهای شگرف کشورهای همسایه ایران در رشد تولیدات کشاورزی و تامین امنیت غذائی آنها هستیم، مشکلات بخش کشاورزی ایران مستقل از عامل تحریمهای ظالمانه، با وقوع خطاهای جبران‌ناپذیر سیاستگذاری‌های دولتی: پولی، مالی، بودجه‌ای، ارزی، تجاری، و با بی‌توجهی به علم اقتصاد و نظرات کارشناسان هر روز بیشتر تشدید میشود، باعث ورشکستگی هر چه بیشتر روستائیان و روانه شدن آنها بسوی شهرهاست و حاصل آن اینست که طبق آمار وزارت رفاه بین سالهای 90 تا 98 مصرف برنج و لبنیات حداقل 35 درصد، مصرف گوشت قرمز حداقل 50 درصد، مصرف برنج حداقل 30 درصد، میزان سطح رفاه خانوارها حداقل 30 درصد کاهش یافته و کالاهای خوراکی باکیفیت و لازم برای تامین حداقل کالری مورد نیاز از سفره اکثریت مردم حذف شده و البته این کاهش و حذف در دهکهای پایین درآمدی کشور بسیار شدیدتر از میانگین‌های فوق بوده است.

از شعر حافظ یاد میکنیم:  

نقدها را بود آیا، که عیاری گیرند  /  تا همه صومعه داران، پی کاری گیرند

قوت بازوی پرهیز، به خوبان، مفروش  /  که در این خیل، حصاری، به سواری گیرند