استراتژی توسعه اقتصاد دانش‌بنیان کشور
نينا شاددلي- پژوهشگر ارشد پژوهشكده سياستگذاري دانشگاه شريف
موضوع توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، امروزه به مفهومی جهان‌شمول تبدیل‌شده است. بسیاری از کشورها اکنون با توجه به مزیت‌های رقابتی خود درحال‌توسعه صنایع دانش‌بنیان و سیاست‌گذاری برای آن‌ها هستند. بااین‌حال رشد و توسعه روزافزون نوآوری و تغییرات فناوری همچون انقلاب صنعتی چهارم از یک‌سو و کلان‌روندهای جهانی همچون گرم‌تر شدن زمین، تخریب محیط‌زیست و حتی پاندمی کرونا از سوی دیگر سبب شده است تا کشورها به سیاست‌گذاری در صنایع منتخب دانش‌بنیان خود از دیدگاه جامع‌تری بنگرند. درواقع باید گفت اقتصاد دانش‌بنیان این فرصت را برای کشورهای درحال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته فراهم نموده تا از طریق همپایی با کشورهای توسعه‌یافته فرصت جدیدی برای توسعه خود فراهم نمایند.
کشورهایی که قصد همپایی کردن با کشورهای قدیمی صنعتی و با درآمد بالا را دارند، کشورهایی هستند که دولت‌هایشان به‌صورت فعالانه تغییرات ساختاری را ارتقا می‌بخشند و یافتن مدل‌های جدید کسب‌وکار و هدایت منابع به فعالیت‌های جدید و دانش‌بنیان را که ازلحاظ اقتصادی و اجتماعی مقبولیت داشته باشند، مورد تشویق قرار می‌دهند. امروزه اصطلاحاً گفته می‌شوند راه‌های مختلف برای رسیدن به یک بهشت وجود ندارد بلکه بهشت‌های متعددی وجود دارد که هر کشور برمبنای شرایط فعلی، عملکرد و چشم‌انداز آینده خود باید راهبردهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ویژه خود را برای نیل به آن تعریف کند.
به همین منظور پیش از سیاست‌گذاری برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان با تمرکز بر صنایع منتخب لازم است تا ابعاد مختلف آن مورد تحلیل قرار گیرد. به‌منظور انجام این تحلیل اقدامات ذیل باید صورت گیرد:
•توجه به سیاست‌گذاری شفاف و مبتنی بر شواهد
•درک وضع موجود
•یادگیری از تجارب دیگر کشورها
•ملاحظه‌ی تبادلات تجاری و هم‌افزایی‌ها بین ابعاد توسعه پایدار (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی)
•استخراج اهداف امکان‌پذیر و سیر زمانی
•پایش پیشرفت و تداوم انعطاف‌پذیری
•ارزیابی موفقیت‌ها و شکست‌ها و یادگیری از آن‌ها
پس از انجام این فعالیت‌ها، برای این‌گونه سیاست‌گذاری، رویکردی 5 فازی پیشنهاد می‌شود.
پنج فاز پيشنهادي عبارتند از:
1-ترسيم چشم‌انداز روشن و اهداف کلان برای اقتصاد
2-جمع‌آوری واقعیات شفاف و با جزئیات مبتنی بر پتانسیل‌های اقتصادی
3-انتخاب بخش‌های اولویت‌دار و حوزه‌های تمرکز دانش‌بنیان
4-راهکارهای ارتقا و توانمندسازی حوزه‌های منتخب
5- طراحی سازوکار اجرای مؤثر
امروزه و پس از اعمال تحریم‌های ظالمانه بر صنعت نفت ایران و به‌تبع آن از دست رفتن درآمد هنگفت نفتی ایران که سبب اخلال جدی در تأمین هزینه‌های کشور و کسب‌وکارهای گردید، توجه سیاست‌گذاران بر اقتصاد مبتنی بر دانش معطوف شده است. بااین‌حال به نظر می‌رسد سیاست‌گذاری دقیق و مبتنی بر مزیت‌ها، شواهد و قابلیت‌های کشور کمتر مورد توجه قرارگرفته است زیرا باوجود انجام تلاش‌های گوناگون هنوز اقتصاد دانش‌بنیان سهم قابل‌توجهی از اقتصاد کشور را به خود اختصاص نداده است.
