جایگاه زن در سینمای ایران کجاست و این سینما چه تصویری از زن ارایه می دهد؟ این موضوع نشستی بود که به تازگی از سوی انجمن جامعه شناسی ایران با حضور چند تن از هنرمندان و صاحبنظران در تهران برگزار شد

زن، موجودیتی انکارناپذیر در جامعه است که نقش، جایگاه و نگاه و باور جامعه به او در برهه هایی از تاریخ با دگرگونی هایی همراه بوده و بدین گونه هستی و موجودیت او فراز و فرودهایی داشته تا به امروز رسیده است. زن امروز نه پنهان در پستوی خانه بلکه وجودی آشکار و متکثر است که در جامعه، سیاست، ادبیات و هنر تبلور یافته است و این تکثر نیز با گذشت سال ها، مسیر رشد و تکامل را پیموده و به امروز رسیده است.

در گذشته زنان تنها در نقش مادر و همسر وجود خود را به فعلیت می رساندند اما امروزه با تغییراتی که در اندیشه و باور مردم سراسر جهان شکل گرفته و تحولاتی که در جوامع رخ داده است نقش و جایگاه زنان متفاوت با گذشته و دارای ارزش وجودی خویش است بدین گونه که زن امروزی نه موجودی منفعل و پیرو، بلکه انسانی با شعور و اراده ی مستقل و آگاه است که فراتر از زنانگی، انسانیتی رسمیت یافته است که با غلبه بر افکار و باورها و قالب های ایستای گذشته، پویا و موثر در جامعه حرکت می کند.

سیمای زن در سینما بخشی از تکثر زن در جامعه است که در فرآیند زمانی ویژه ی خود، نقاط قوت و ضعفی داشته و ناکامی ها و تلخی هایی را تجربه کرده است. می توان گفت که زن در سینمای گذشته بیشتر حضوری منفعل و سرخورده بود تا پویا و فعال و تاثیر گذار و بیشتر به بازی گرفته می شد تا اینکه خود آگاهی داشته و بتواند از وجود خویش دست به آفرینش بزند اما امروز زن به عنوان انسانی توانمند، آگاه و همگام با جامعه اش حرکت می کند. سینمای امروز، آینه یی چند لایه است که جامعه را با تمام خوبی ها و بدی هایش در خود نمایان می کند.

حضور زن در هنر و به ویژه سینما در ایران سال ها است که پذیرفته شده و هم اکنون بخشی جدایی ناپذیر از باورهای جامعه است اما این حضور چگونه است و از ابتدا تاکنون چه دگرگونی هایی را تجربه کرده است؟ پرسشی که پاسخ آن را در گزارش نشست سیمای زن در سینمای ایران که بیست و هفتم بهمن ماه با حضور «فاطمه معتمد آریا» بازیگر سینمای ایران، «عالیه شکربیگی» جامعه شناس، «علی پویان» کارگردان و مدرس دانشگاه، «لیلا شعبانی» دبیر کارگروه زنان و مناسبات خانواده انجمن جامعه شناسی ایران در دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد، جستجو می کنیم.

***زنان و رویارویی با نگاه مردانه جامعه

در شروع این نشست عالیه شکربیگی جامعه شناس و مدیر کارگروه زنان و مناسبات خانواده انجمن جامعه شناسی با بیان اینکه مهمترین هدف کارگروه، بررسی زن در جامعه، فرهنگ، خانواده و هنر بوده است، گفت: در همه نشست هایی که در این راستا تهیه و تدارک دیده شده، تلاش کرده ایم که به جایگاه زن و چگونگی به تصویر کشیدن آن در رسانه های ما همچون تلویزیون، رادیو و مطبوعات بپردازیم.

شکربیگی با تاکید بر این که سیمای زن در سینمای ایران به لحاظ مفهومی و به لحاظ عملی 2 مقوله جدا است، افزود: اینکه ما به لحاظ مفهومی در کتاب ها بخوانیم که سینما چیست و نقش زن در آن چیست و اینکه واقعیت های و تجربه های اجتماعی و نقش واقعی زنان را در عرصه هایی چون سینما بررسی کنیم متفاوت است. به ویژه اینکه جامعه ما، جامعه یی است که دیدگاه مردانه نسبت به همه مسائل دارد؛ هرچند این ادعا وجود دارد که زنان ما بیشترین حضور را در اجتماع و جامعه دارند. اما در واقع سدی نامرئی به عنوان مانع اجتماعی- فردی جلوی راه زنان وجود دارد.

در ادامه ی نشست فاطمه معتمد آریا از زن، نقش او در جامعه و حضور و جایگاه او در عرصه هنر و سینما و همچنین مسائل و دیدگاه ها نسبت به زن در جامعه و سینمای پیش و پس از انقلاب اسلامی گفت و با تقسیم بندی سینمای پس از انقلاب به سه دوره، سیمای زن را در هر سه دهه مقایسه و تحلیل کرد. اما به دلیل اینکه معتمد آریا خواست که صحبت هایش در رسانه ها منتشر نشود، در اینجا نیز اشاره یی به سخنان او نمی شود.

***زنان خود را اثبات کرده اند

«علی پویان» کارگردان و بازیگر تئاتر و سینما، دیگر سخنران این نشست بود. او سخنانش را با بیان جمله «هنر می ماند» و شعر «بر اهل هنر نوش جهان یکسره نیش است/با او مستیزید که وی کشته خویش است»، آغاز کرد و گفت: کسی که وارد هنر می شود، پی همه چیز را بر تنش می مالد و این اتفاق می افتد.

پویان ضمن بیان این مساله که در بسیاری از مقاطع آنچه در سینما می گذشته، نماد و بازتابی از جامعه بوده است، به تشریح دوره های مختلف حضور زنان در سینمای پس از انقلاب اشاره کرد و گفت: در دوره یی تصویر زن در سینما به عنوان عضو یک خانواده بود. اما در همان دوره این تصویر به صورت واقعی منعکس نمی شد. زمانی که من به عنوان یک مرد وارد خانه یی می شوم که همسرم و بچه هایم در آن هستند می بینم که همه ی آنان روسری پوشیده اند و من می گویم آیا اتفاقی افتاده؟ مهمانی داریم؟ گویی همیشه غریبه یی در خانه حضور دارد و در این جا است که ناباوری و قطع ارتباط با سینما را می بینیم. در بعضی سکانس ها یکباره فیلم قطع می شود و ارتباط با مخاطب نیز قطع می شود. ما در سینما و هنر باید به باور برسیم و این چیزی است که آن را به ما یاد داده اند و اگر قرار باشد که من بخواهم دائما با این ناباوری از خود مصرف کنم، به کجا باید برسم؟ متاسفانه این اتفاق افتاده و بر ما رفت آنچه نمی باید رفت.

این کارگردان و بازیگر سینما و تئاتر در ادامه با اشاره به جمله ی «ما جهنمیان را معرفی کردیم در حالیکه خود جهنمی بودیم» از «بهرام بیضایی» نویسنده و کارگردان به تشریح دوره ی بعد از انفعال زن در سینمای ایران پرداخت و گفت: ما دورانی را که زن در سینما منفعل بود، گذراندیم و به مقطعی رسیدیم که زن خود را تحمیل کرد و گفت «من هستم و باید باشم. من پاره جدانشدنی این جامعه هستم و حضور دارم». در چنین شرایطی اتفاقا زن در جایگاهی قرار گرفت که اجازه نداد هیچ گونه استفاده تبلیغاتی از او شود و هیچ کس نتوانست از او این استفاده را بکند و نکرد.

پویان به تعادل رسیدن نگاه مردمحورانه در سینما را یک ضرورت دانست و از تحولات اخیر در سینمای ایران در این زمینه استقبال کرد.

وی خاطرنشان کرد: ما اکنون به نقطه یی رسیده ایم که زن خود را تحمیل می کند و دیگران این تحمیل را بر نمی تابند و تحمل می کنند و از این تحمیل و تحمل به نقطه یی می رسیم که زن خود را اثبات می کند و این نقطه آغاز مرحله اثبات است و از این مرحله گذری داریم به اینکه آیا سینمای ما، جشنواره هنری ما و سینمای هنری ما تثیبت حضور زن را در خودش بر می تابد یا نه؟ سینمایی که یک نگاهی به اکثریت جامعه دارد می تواند این تثبیت را بپذیرد، در شرایطی که فاعل این رخداد، خود زن و هنرمندان زن در سینمای این مرز و بوم کهن هستند؟

این کارگردان در ادامه یادآور شد: در نظر بگیرید که بازیگران ما از تمام امکاناتشان در جلوی دوربین نمی توانند استفاده کنند ولی یک مرد می تواند که تمامی امکانات، پتانسیل و انرژی و آنچه هست را استفاده کند و زن نمی تواند بخشی از وجود خود را جلوی دوربین ظاهر کند و این از مسائلی است که کمتر به آن پرداخته شده است.

وی در بخشی دیگر از سخنانش با اشاره به حاشیه های سینما گفت: جامعه هنری ما دارای ویترین بازی است و قفل و زنجیری ندارد و این ویژگی در صنف ها و حرفه های دیگر دیده نمی شود و همین موضوع ساحت آن را آسیب پذیر می کند و کوچکترین خطایی از هنرمندان ما زیر ذره بین می رود و درباره آن بزرگنمایی می شود؛ در چنین شرایطی نمونه های خوب کمتر دیده و عیب ها برجسته می شود.

پویان تاکید کرد: سینما به عنوان یکی از رسانه های موجود، از جامعه تاثیر می گیرد و بازتاب جامعه است؛ هنرمند با جامعه حرکت می کند و آگاهی دهنده به جامعه است و از جامعه بیگانه نیست. هنرمند افق ها را می بیند و جامعه را به سمت آن حرکت می دهد. سینما بازتاب دلمشغولی های جامعه است و من این سینما را می پسندم.