نگاهی به عزاداری زنان عرب خوزستان

در اغلب نقاط ایران زنان و مردان در سالروز شهادت امام حسین (ع)، به یک شکل عزاداری می‌کنند. یکی از مناطقی که در آن زنان به گونه‌ای متفاوت از مردان عزاداری می‌کنند، خوزستان است.

قاسم منصور آل کثیر - پژوهشگر مردم‌شناسی منطقه‌ی خوزستان - درباره‌ی برگزاری مراسم عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا متنی را در اختیار بخش فرهنگ ایسنا قرار داده که در آن آمده است: مردم عرب خوزستان پیش از محرم حسینیه‌های خود را برای استقبال از این ماه آماده می کنند.

مثلا زنان برای خرید ثوب - لباس مشکی سنتی زنان در محرم - و عود، و... به بازار«عبدالحمید»، اهواز سرازیر می‌شوند. برگزارکنندگان شبیه‌خوانی نیز برای خرید ادوات مورد نیازشان به بازار «کهنه» دزفول می‌روند، تا طبق سنت هرساله وسایل مورد نیازشان را تهیه و آماده کنند.

بازار«صخیریه» اهواز هم پاتوق نوجوانان و جوانان اهوازی می‌شود تا چوب‌های بلند علم را بخرند. منقل و دله‌های پذیرایی قهوه هم با انواع مختلف در این بازار پیدا می‌شود. نزدیک این بازار نیز گوسفندفروشان قرار دارند. افراد بسیاری از نقاط مختلف اهواز به صخیریه می‌آیند تا گوسفندهای نذری خود را تهیه کنند.

جوانان عرب بیشتر به سینه‌زنی به سبک چلاب تمایل دارند. آن‌ها چفیه بر گردن، دسته دسته از محله‌های مختلف به موکب‌های حسینی می‌روند تا خود را برای چلاب‌زنی آماده کنند. حسینیه حاج «معشور»، در «خزعلیه» از قدیمی‌ترین حسینیه‌های اهواز است که حاج «عبد علی»، سال‌ها در آنجا به عربی مداحی می‌کند.

در مراسم عزاداری جوانان دوشادوش هم می‌ایستند، حلقه می‌زنند و دست چپ خود را بر کمر نفر کناری می‌گذارند. پای راست را بالا برده، محکم بر زمین می‌کوبند و بعد دست‌ها را بر سینه می‌زنند. میان مداحی وقتی مداح وقفه‌ای می‌دهد، یکی از میان مجلس فریاد می‌زند «یاعلی»، سایر چلاب زنان هم در جواب می‌گویند «یا ابوحسین».

همچنین آل کثیر در بخشی از این متن آورده است: «نوعی دیگراز سینه‌زنی هم به نام «دگ و نص»، وجود دارد که در قسمت شمال غرب خوزستان به آن «واحد و نص» هم می‌گویند. در این نوع سینه‌زنی افراد به‌جای حلقه زدن و چرخیدن، در حالت ایستاده به همان لحن و سبک سینه‌زنی می‌کنند. به این ترتیب که اول با یک دست بر روی سینه می‌زنند و دوباره پس از مکثی کوتاه با دو دست و با شدت بیشتری سینه می‌زنند. ضربه دو دست را «واحد» یا «َدگ» و ضربه با یک دست را «ّنص» به معنای «نصف»، می‌گویند.

زنان عرب نیز شیوه‌های متفاوتی برای سوگواری و سینه‌زنی دارند. «ملایه»، یا مداح زنان وقتی شروع به روضه‌خوانی می‌کند، زنان که اغلب ثوب‌های عربی می‌پوشند، چهار زانو دور تا دور اتاق را پر می‌کنند و شیله‌های مشکی (روسری عربی) خود را جلوی چشمانشان می‌آورند. بعد از روضه‌خوانی نوبت به سینه‌زنی می‌رسد. ابتدا زنان دست‌ها را بر پاهایشان می زنند. گاهی هم ملایه ریتم را تغییر می‌دهد و عزادارن باید با دست راست بر سینه بزنند و دست چپشان را بر پای چپ بکوبند.

یکی دیگر از سبک‌های سینه‌زنی زنان، سینه‌زنی ایستاده است. به این صورت که دست‌ها را به صورت ضرب‌در کرده و بر سینه می‌زنند و با ریتمی کند سینه‌زنی را ادامه می‌دهند تا جایی که برای لحظاتی این ریتم تندتر می‌شود و زنان با «احو، احو» گفتن، ملایه را همراهی می‌کنند. به این نوع سینه‌زنی که زنان با سرعت دست‌ها را بر سینه می‌زنند «رشگ»، گفته می شود.

بعد از سینه‌زنی به شیوه ایستاده، روضه‌خوانی وارد ریتم و مرحله دیگری می‌شود. اینبار زن‌های سیاه پوش که برخی عباهای خود را دور کمر می‌بنند؛ گرد هم جمع می‌شوند و یکی از ملایه‌ها اشعاری را در وصف یکی از شهدای کربلا می‌خواند و به مصراع آخر که می‌رسد زنان به صورت پرشی در جهت راست و چپ به‌صورت هماهنگ پای‌کوبی کرده و مصرع آخر را با ملایه تکرار می‌کنند. زنان خرمشهری به این مراسم «وسط المیدان» نیز می‌گویند.

انتهای هر مراسم نیز «یزله»، انجام می‌شود. به این صورت که عزادارن نیم‌خیز پایین می‌آیند و بر می‌خیزند، پس از آن هم عقب می‌روند و جای خود را به گروه‌های عزادار بعدی می‌دهند.

یکی دیگر از بخش‌های این مراسم خواندن هوسه است. هوسه یک چهار بیتی است که بیت آخر آن کوبنده‌تر و بلندتر خوانده می‌شود و زنان حاضر در مجلس آن را چند بار تکرار می‌کنند. به بیت آخر آن نیز «ردادیه» گفته می‌شود. زنان هنگام خواندن ردادیه در وسط میدان «یزله» می‌کنند. این شیوه از قدیم‌الایام در میان زنان و مردان عرب رواج داشته است و از پرشورترین مراسم عزاداری به شمار می‌رود. یزله به این صورت است که تعدادی از زنان در وسط میدان درحالی‌که بر پیشانی خود می‌زنند، جولان می‌کنند که این اوج ناراحتی آنان را می‌رساند.

روز پنجم محرم به بعد مراسم عزاداری زنان شکل دیگری به خود می‌گیرد. در پایان روضه، زنان ایستاده به عزاداری می‌پردازند. آنان دایره‌وار گرداگرد مجلس حلقه می‌زنند و ملایه در بالای مجلس به نوحه‌خوانی مشغول می‌شود و گاه ابیات را با سرعت می‌خواند و صدایش لحنی حماسی به خود می‌گیرد. کلمات کوبنده و رسا ادا می‌شوند. به این شیوه «فزاعیه» می‌گویند. گاه نیز با آرامش روضه خوانده می‌شود که با غم و اندوه بسیار همراه است که به این شیوه «رجالیه» می‌گویند.

عرس القاسم یکی از آئین زنان عرب برای سوگواری حضرت قاسم (ع) است. مراسم «عرس القاسم»، یا عروسی حضرت قاسم، شب هشتم ماه محرم برگزار می‌شود و یکی از خانه‌های محل به صورت نذری میزبانی این مراسم را بر عهده می‌گیرد. به این صورت که یک حجله نصب می‌شود و هنگام اجرای مراسم زن‌ها سینی‌های خود را در تاریکی مطلق که فقط شمع‌های سینی روشن هستند به دور «کله»، یا حجله می چرخانند و سایر زنان با سینه زنی و «کِل زدن»، آن‌ها را همراهی می‌کنند.

در خوزستان رسم است که زنانی که باردار نمی‌شوند و دخترانی‌که می‌خواهند ازدواج کنند، برای لحظاتی در «کله» می‌شینند تا به مرادشان برسند.»