خطر ریزش قنات‌های قدیمی بیخ گوش شهرها
فریده خدادادی - گذشته قنات‌ها به‌منظورهدایت آب و مدیریت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شدند و از عمده‌ترین منابع تأمین آب به‌شمار می‌رفتند.
به گزارش جهان اقتصاد، در سالهای اخیر قنوات بر اثر خشکسالی خشک شده اند و به دلیل اینکه در حریم شهرها و روستا‌ها قرار گرفتند تخریب شده و احتمال جاری شدن آب در آنها کم است و از طرفی بسیاری از آنها در مسیر ادارات و منازل مسکونی واقع شده و هرلحظه خطر ریزش آنها وجود دارد.
به تازگی دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی درباره خطر ریزش قنات‌های متروکه پایتخت هشدار داده است.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با بیان اینکه حدودا ۵۰ هزار میله یا چاه قنات در تهران واقع شده و بالغ بر ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات است، گفت: علاوه بر فرونشست، ریزش قنات‌های متروکه نیز نکته بسیار مهمی است. اگر زیر پی ساختمان‌ها این ریزش‌ها رخ دهد متاسفانه ممکن است موجب فروریزش ساختمان نیز بشود. این پدیده مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
علی بیت الهی در گفت و گو با ایسنا، با اشاره به فرونشست زمین در نسیم شهر و وضعیت فرونشست زمین در استان تهران اظهار کرد: حادثه ای که طی روزهای گذشته در نسیم شهر رخ داد در واقع بر اثر ریزش یک قنات متروکه ایجاد شده بود که در حیاط یک خانه مسکونی و در کوچه این حیاط به صورت حفره ای خود را نشان داد. ابعاد این حفره به طول ۱۰ و به عرض سه متر و عمق دو متری بود.
وی ادامه داد: همانطور که گفته شد علت این حادثه قنات های قدیمی و متروکه بسیار زیادی است که در تهران و اطراف تهران واقع شده است. انشعابات این قنوات، نسیم شهر و برخی نقاط دیگر را در نیز در بر می گیرد که در گذشته بیشتر با هدف آبیاری و انتقال آب وجود داشته است.
بیت اللهی گفت: متاسفانه حالا روی رشته قنات‌هایی که مدفون شدند و آثاری روی سطح زمین ندارند ساختمان احداث شده است و بر اثر ریزش و آب شستگی‌ها این فرونشست های ناگهانی رخ می‌دهد و فروچاله‌هایی در سطح زمین ظاهر می شود. پدیده فروریزش نسیم شهر که نهم دی ماه رخ داد نیز در ادامه همین مساله بوده است. البته این ناحیه در جنوب غرب استان تهران و مجاور شهر تهران است که زونی با فرونشست بسیار بالا است و تا حد ۲۴ سانتی متر در سال نیز این نرخ فرونشست را در این ناحیه که نسیم شهر، چرمشهر، اسلام شهر و ... است را نیز در برمی‌گیرد.
بیت الهی ادامه داد: اگر این زون فرونشست را در نظر بگیریم، نزدیک به دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفر را از مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ تهران و همینطور شهرهای اقماری جنوب و جنوب غرب تهران را در بر می‌گیرد. چندین پمپ بنزین، پمپ گاز، لوله‌های سوخت، چندین کارخانه و مراکز صنعتی نیز در این زون مستقر هستند. بیشترین نرخ فرونشست زمین استان تهران نیز در همین ناحیه است. پس خطر فرونشست زمین ممکن است موجب خسارت و آسیب‌های جدی شود.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در خصوص ریزش قنات‌های متروکه شهر تهران نیز گفت: علاوه بر فرونشست، ریزش قنات های متروکه نیز نکته بسیار مهمی است. اگر زیر پی ساختمان‌ها این ریزش ها رخ دهد متاسفانه ممکن است موجب فروریزش ساختمان نیز بشود. این پدیده مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
وی ادامه داد: درمورد قنات‌های تهران فایلی کار شده که البته آن هم کامل نیست؛ که بر اساس آن گفته می شود حدودا ۵۰ هزار میله یا چاه قنات در تهران واقع شده و بالغ بر ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات است. این به صورت خطوط زیرسطحی قنات از سمت شمال به سمت جنوب شهر گسترش دارد. این رشته قنات‌ها تعداد بسیار زیادی دارد به طوری که برآورد می شود اگر از شرق به سمت غرب تهران حرکت کنیم هر ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر یک رشته قنات را قطع می‌کنیم.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با بیان اینکه این رشته قنات‌ها به فاصله هر ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر در کنار یکدیگر واقع شدند، گفت: این رشته قنات ها از شمال به جنوب گسترش دارند. به سمت جنوب که می‌رویم به یکدیگر نزدیک می‌شوند و اراضی و باغات زمان گذشته تهران را آبیاری می‌کردند. متاسفانه حالا دیگر اراضی و باغات تبدیل به ساختمان شده است و دیگر از حالت مفید بودن آب و انتقال آب خارج شده است.
وی ادامه داد: پیش‌تر این قنات‌ها مالک شخصی داشتند؛ اما حالا رها شدند و از آنها صیانت نمی‌شود. این قنات ها به مرور زمان دچار ریزش‌های سطحی می‌شود. به همین دلیل از نظر ایمنی شهری باید دقت کنیم. نمونه‌ای که از فرونشست زمین در نسیم شهر رخ داد ممکن است تکرار شود؛ به ویژه در مواقعی که بارندگی رخ می دهد و به دلیل اثر آبشستگی‌های زیرسطحی این پدیده بیشتر ظاهر می شود.
بیت الهی اظهار کرد: امکان رخ داد این حادثه به ویژه در فصولی که بارندگی‌ها زیاد می شود و وقتی آب شستگی ها و نشتی آب اتفاق می افتد، در همه نقاط تهران وجود دارد و با توجه به ارتعاشات محیطی ناشی از ترافیک و.این ریزش‌ها سرعت بیشتری پیدا خواهند کرد. یعنی توالی و ادامه این رخداد ممکن است چندین و چندبار تکرار شود.
وی گفت: اگر نقشه این قنات‌ها را در ذهن تصور کنیم به سمت مناطقی از جمله مناطق ۱۲، ۱۰، ۱۱ و مرکز شهر متمرکز می‌شوند و عمده آن در منطقه ۱۲ است که قطب تجاری، بازار و... کشور است. بسیاری از مراکز تجاری کشور در این منطقه استوار است که این مسئله را پیچیده تر و خطرناک تر می‌کند.
دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی افزود: همه این قنات‌ها البته خشک نیستند، حتی در محوطه برخی از ادارات و حتی توسط فضای سبز شهرداری در بسیاری از پارک‌ها از آب این قنوات برای آبیاری فضای سبز استفاده می‌شود.
وی گفت: به نظر من اولین قدم این است که این قنوات باید نقشه دقیق تری را داشته باشند. این کار باید زیر نظر شهرداری تهران اتفاق بیفتد. پیش‌تر این قنات‌ها صاحب داشتند و هر کدام از رشته قنات‌ها مالک داشتند. حالا متاسفانه مالکین رسمی که سندشان به اسم آن ها است وجود ندارند و وراث نیز ادعایی در این خصوص ندارند چون اصلا زمینی نمانده است. پس حالا این‌ها در واقع مالک ندارند و فقط در سند مالک دارند.
بیت اللهی یادآور شد: این‌ها قنات‌های رها شده هستند. از آن جایی که فضای سبز شهرداری تهران از استفاده کننده های آب این قنات ها است، پیشنهاد می‌کنم که اقدامات در این خصوص باید با مدیریت شهرداری تهران باشد و تهیه نقشه قنوات را سازمان نقشه برداری و دیگر سازمان های مهندسین مشاور می‌توانند انجام دهند تا این کار سامان پیدا کند. مهم این است ساختمانی که احداث می شود مشخص نیست زیر آن قناتی وجود دارد یا نه و این قنات‌ها به صورت تصادفی پیدا می شوند. بنابراین ممکن است موجب فروریزش‌هایی شوند که پشیمانی به بار بیاورد.
** خشکی اولین منابع آبی زیرزمینی ایران
خبرنگار جهان اقتصاد نیز پیرو اهمیت این موضوع با محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس محیط‌زیست و توسعه پایدار به گفتوگو پرداخته است که در ادامه میخوانید:
این کارشناس محیط زیست و توسعه پایداراظهار کرد: در حال حاضر قنات‌ها به عنوان اولین منابع آبی زیرزمینی خشک شدند و تنها تعداد معدودی از آنها باقی ماندند و آبدهی آنها کاهش یافته است و از طرفی علت ریزش قنات‌های قدیمی پدیده فرونشست است.
محبوب فر گفت: ایرانیها درروزگاران قدیم به دلیل عدم دسترسی به آب، چشمه و قنات داشتند و ساخت این قنات‌ها بدون کمترین آسیب به آبهای زیر زمینی در نواحی شهری (محدوده بازارهای سنتی)، روستایی و زمینهای کشاورزی، مقبره‌ها و... بوده است.
وی گفت: در کل نقشه ایران قنات‌ها پراکنده شدند به طوری که درحال حاضر در شهرهایی مانند اصفهان، کاشان، نائین، یزد، کرمان، تهران و چهارمحال و بختیاری و فارس قنات‌ها خشک شدند .
محبوب فر افزود: حفرچاههای غیرمجاز در حاشیه و اطراف تهران وهمچنین سدسازیهای پی در پی و خلاف ارزیابیهای محیط زیستی صورت گرفته به خشکی رودخانهها، آبهای زیرزمینی و فرونشست منجر شده است.
به گفته عضو انجمن آمایش سرزمین ایران، فرونشست همراه با بیایبان زایی به سمت شهرها روانه می‌شود وعلاوه بر قنات‌ها، بناهای تاریخی، میراث فرهنگی، سکونتگاهها و تاسیسات را تهدید می‌کند.
وی گفت: افزون بر فرونشست در اصفهان در ارتباط با پاتیخت نیزهیچ نقطه ای از فرونشست در امان نیست.
عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران گفت: با توجه به خطرریزش قنات‌های فرسوده باید هر گونه ساخت و ساز در مسیر این قنات‌ها متوقف شود زیرا ساخت و سازهای جدید روی گسل یا مناطق دارای قنات تعریف می‌شود و از سوی دیگر حفر چاههای غیر مجاز باید متوقف شود و از طرفی رهاسازی آب ذخیره شده پشت سدها باید در طبیعت انجام شود که متاسفانه دولت به دنبال راهکارها نیست به طور مثال در لایحه بودجه 1401 دولت به ساخت و تکمیل 63 سد جدید بزرگ در کشور اشاره کرده است که به‌‌نظر میرسد برای حفظ منابع آبی و محیط زیست کشور اراده چندانی وجود ندارد.
