میراث فرهنگی فقط در قبال خانه‌های ثبت شده مسئول است
واکاوی جهان اقتصاد از اقدامات صورت گرفته برای حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی
سرگردانی بناهای تاریخی ثبت نشده در نبود متولی
مهناز اسماعیلی -هویت شهری، یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی است که باید در هر شهر مورد توجه قرار گیرد، اگر هویت شهری وجود داشته باشد، تعاملات و نظامات اجتماعی به خوبی شکل خواهد گرفت و آسیب‌های اجتماعی نیز به کمترین حد خود می رسد.
از سوی دیگر، بناهای تاریخی بخش مهمی از هویت یک منطقه، شهر و دیار هستند و به عنوان میراث ماندگار و حافظه تاریخی هر شهر باید حفظ شوند چراکه این بافت‌های تاریخی و بناها، هویت و فرهنگ ما هستند و توجه به آنها موجب تقویت حس تعلق خاطر شهروندان به شهر می‌شود.
در همین راستا، بر اساس گفته های مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، نزديك به ٤ هزار خانه در فهرست آثار ملي به صورت مجزا ثبت شده است. اين تعداد به غير از بافت هاي تاريخي است كه به صورت كامل ثبت شده اند.
مصطفی پورعلی از ثبت حدود ١٠٠ بافت تاريخي هم خبر داده است كه در هر بافت، تعداد زیادی خانه وجود دارد.
وی گفته است: در حدود ٢٠٠ پرونده ثبتي خانه تاريخي در مراحل كارشناسي، ابلاغ به مالك و فرآيند ثبت است و بالغ بر ٢هزار خانه تاريخي هم شناسايي شده است و در شرف تدوين پرونده ثبتي است که این نشان از اهمیت حفظ و نگهداری از این آثار دارد.
در همین رابطه، خبرنگار جهان اقتصاد با علیرضا انیسی، رییس پژوهشکده ابنیه و بافت های فرهنگی-تاریخی درباره اقداماتی که تاکنون برای حفظ و نگهداری از این آثار صورت گرفته است، به گفتگو پرداخت.
علیرضا انیسی درباره وضعیت رسیدگی و نگهداری از بناهای تاریخی و احیا و مرمت آنها گفت: وزارت میراث فرهنگی و گردشگری تمام تلاش خود را در زمینه حفظ و نگهداری از این بناها کرده است اما این وزارتخانه به تنهایی متولی این کار نیست. وزارت میراث فرهنگی و گردشگری فقط موظف است از آن دسته از بناهایی که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، حفاظت کند.
رییس پژوهشکده ابنیه و بافت های فرهنگی-تاریخی با بیان اینکه حفاظت از بناهای تاریخی هم درجه بندی دارد، اظهار کرد: بخشی از این آثار، نیازمند تعمیرات اساسی هستند، بخشی از آنها نیازمند مداخلات اضطراری و برخی هم نیازمند احیا هستند. رده این بناها متفاوت است. به هر حال وزارت میراث فرهنگی و گردشگری با توجه به بودجه و امکاناتی که دارد، تلاش خود را کرده است و اگر کوتاهی صورت گرفته، به دلیل این است که اعتباری بیش از این در اختیار این نهاد قرار نگرفته است.
وی در پاسخ به این سوال که اگر نگهداری و حفاظت از این بناها تنها برعهده سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیست، پس وظیفه کدام سازمان ها و نهادهاست؟ تصریح کرد: بعضی از این بناهای قدیمی و تاریخی را وزارت و سازمان های میراث فرهنگی و گردشگری خریداری کرده و در تملک خود درآورده است، بخشی دیگر، در تملک مالکان خصوصی، شهرداری ها، نهادهای دولتی و حتی در برخی موارد، نهادها و شرکت های خصوصی دیگر است که وظیفه نگهداری و حفاظت از آنها هم به عهده مالکان آنها است.
انیسی ادامه داد: آن بناهایی که تحت تملک وزارت میراث فرهنگی و گردشگری است، باید توسط این نهاد، حفاظت و احیا شود که تقریبا این کار انجام شده است. بناهای متعلق به وزارت میراث فرهنگی و گردشگری در برخی موارد، برای بهره برداری به سرمایه گذار واگذار یا تبدیل به موزه یا اداره میراث فرهنگی و گردشگری در یک شهر شده است. بخشی از این بناها هم که در اختیار مالکان خصوصی است، وظیفه نگهداری به عهده مالک است که البته وزارت میراث فرهنگی و گردشگری با پرداخت وام و تسهیلات به آنها کمک می کند. بناهایی هم که در اختیار نهادهای دولتی است، بر اساس نص صریح قانون، دستگاه دولتی برای آن بودجه در نظر بگیرد و زیر نظر میراث فرهنگی از آنها استفاده کند.
وی در پاسخ به این سوال که گاهی مالکان خصوصی با اهداف تجاری این بناها را رها می کنند تا تخریب شود، در این میان مسئول پیگیری حفاظت از این بناها به عهده کیست؟ گفت: اگر این بناها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده باشد، وظیفه دستگاه میراث فرهنگی و گردشگری است که بر آنها نظارت کند، در غیر این صورت، میراث فرهنگی مسئولیتی ندارد. یعنی اگر بر اساس قانون در فهرست آثار ملی به ثبت برسد، دولت موظف است از آنها حفاظت مالی، فیزیکی و فنی کند. تا زمانی که این اتفاق نیفتاده باشد باید با مالک مذاکره کند که عملا در بسیاری از بافت های بزرگ این اتفاق نمی افتد چراکه امکانات میراث فرهنگی محدود است و اگر بتوانند همین آثار ثبت شده را نگهداری کنند، کار بزرگی انجام داده اند.
انیسی با تاکید بر اینکه ما در قرن بیست و یکم زندگی می کنیم و همه مردم در شهرها به رسانه ها و شبکه های اجتماعی دسترسی دارند، بنابراین، همه ارزش این بناهای قدیمی را می دانند، تصریح کرد: مردم به خاطر اوضاع اقتصادی که در کشور وجود دارد، سوداگرانه مایل هستند که یک قطعه بزرگ را تخریب و آن را به چند آپارتمان تبدیل کنند و به فروش برسانند. بنابراین حفظ این میراث، نیازی به فرهنگ سازی ندارد، مشکل از اقتصاد کشور است، اگر مشکل اقتصاد کشور حل شود، این مشکل هم حل می شود.
رییس پژوهشکده ابنیه و بافت های فرهنگی-تاریخی با اشاره به اینکه کاربری بناهای تاریخی به چهار معیار بستگی دارد، گفت: اول اینکه آیا این بناها به نیاز اجتماع یا آن محل یا فرهنگ بومی که بنا در آن واقع شده است، پاسخ می دهد یا خیر. دوم اینکه کاربری که انتخاب می شود، آیا می تواند پایدار باشد، سوم اینکه آیا کاربری انتخاب شده، با ظرفیت های کالبدی آن بنا سازگار است یا نه و چهارم اینکه آیا با شان اثر سازگار است یا خیر. این چهار عامل اصلی است که معمولا در تعیین کاربری ها مورد توجه است.
وی ادامه داد: در بعضی از شهرها توریست های زیاد دارد، در این شهرها خانه های تاریخی تبدیل به مهمانپذیر می شوند که نمونه های آن در یزد و کاشان و شهرهای دیگر وجود دارد. بعضی از این خانه ها هم اگر در بافت های تاریخی باشند، می توانند به دفتر کار تبدیل شوند که البته این بستگی به ظرفیت بنا دارد.
انیسی درباره تفاوت خانه های تاریخی با بافت های تاریخی ثبت شده، یادآور شد: بافت تاریخی بخشی از یک شهر تاریخی است که واجد ارزش است، شما وقتی یک بنا را ثبت می کنید، یک تک بنا (یک خانه، حمام، کاروانسرا و ...) است اما وقتی از بافت های تاریخی صحبت می کنیم، تمام معبرها و فضاهای عمومی پیرامون و خانه هایی که در آن عرصه وجود دارد، همه را با هم واجد ارزش است و ثبت می شود، دلیل آن هم این است که بین این فضاهای عمومی و خانه ها یک پیوستگی در طول تاریخ ایجاد شده که این پیوستگی بخشی از میراث شهرسازی ماست.
وی در پاسخ به این سوال که بنابراین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری موظف است که کل آن بافت را حفاظت کند؟ ادامه داد: در برخی از موارد بله، مثلا ما الان یزد را به ثبت جهانی رسانده ایم. در حال حاضر، بسیاری از بافت های تاریخی ما ثبت شدند، چراکه دو حسن دارد، اول اینکه کل آن بافت حفظ می شود و دوم اینکه اگر بخواهند برای آن ضابطه یا حکمی تعیین کنند، برای کل آن محدوده قابل تسری است، یعنی از تک بنا بیرون می آییم و به یک مجموعه عظیم تر وصل می شویم. به همین دلیل روی بافت های تاریخی هم حساسیت وجود دارد و اگر احساس شود که برخی از بافت ها در خطرند یا اینکه ارزش های زیادی دارند که مغفول مانده است، حتما ثبت می شود.