لايحه موردنظر بنادر و پالايشگاه‌هايي را مورد هدف قرار مي‌دهد که با ايران در صادرات نفت همکاري مي‌کنند و نفتکشهاي حامل نفت و فرآورده‌هاي نفتي ايران و ذخيره آن در بنادر کشورهاي طرف معامله تهران از جمله چين، امارات و عراق دشوارتر خواهد شد. اين اقدام کنگره آمريکا پيامي روشن و محکم به شرکاي نفتي ايران به ويژه چين است که مقصد نهايي بيش از 90 درصد نفت ايران بشمار مي‌رود.

 به گزارش رويترز صادرات نفت ايران در حال حاضر به مقادير پيش از تحريمها رسيده و بطور متوسط در 10 ماه اول سال جاري به 5/1 ميليون بشکه در روز افزايش يافته که بيشترين ميزان از سال 2017 بشمار مي رود.  عليرغم اينکه تحريمهاي نفتي آمريکا عليه ايران شامل هرگونه مشارکت در توليد، انتقال و فروش نفت و ميعانات مي‌شود، در يکي دو سال اخير دولت ايالات متحده با اميد به دستيابي به توافق هسته‌اي در اعمال آنها جديت نداشته است. در چنين شرايطي چين برنده اصلي بوده است چون تحريمهاي غرب بر ايران، روسيه و ونزوئلا منجر به کاهش هزينه واردات نفت توسط اين کشور شده است. طبق اعلام نهادهاي کشتيراني ورتکسا و کپلر، در 9 ماه اول سال ميلادي جاري بطور متوسط چين روزانه بيش از 2.7 ميليون بشکه نفت از سه کشور تحريم شده وارد کرده است که معادل يک چهارم کل واردات نفت اين کشور است. اين ميزان در سال 2022 برابر 21 درصد و در 2020 تنها 12 درصد بوده است.

در سال جاري با کاهش فشار ايالات متحده در اعمال تحريمهاي نفتي، صادرات نفت ايران افزايش يافته و ميزان واردات نفت ايران توسط چين 60 درصد افزايش يافته است. اما مساله اصلي قيمت است. چين با استفاده حداکثري از تحريمهاي غرب موفق شده است تنها در 9 ماه اول سال جاري 4.34 ميليارد دلار در خريد نفت از روسيه و 1.17 ميليارد دلار از ونزوئلا صرفه‌جويي کند. از آنجا که چين با اختلاف زيادي بزرگترين خريدار نفت ايران است، اين کشور موفق شده است با استفاده از تخفيف در سال جاري در مجموع 4.2 ميليارد دلار از خريد نفت ايران در مقايسه با قيمتهاي بين‌المللي سود ببرد.

در پي حمله حماس به اسرائيل در 7 اکتبر، دولت بايدن براي سختگيري بيشتر در اجراي تحريم عليه ايران تحت فشار قرار گرفته است. ليکن اين کار ساده‌اي نيست چون پس از اعمال تحريمهاي نفتي جديد از سوي دونالد ترامپ در سال 2018 ايران موفق شده است شبکه پيچيده‌اي براي فروش نفت خود ايجاد کند. خريدار نهايي نفت ايران عموماً پالايشگاه‌هاي کوچک در چين هستند که از10 تا 12 دلار تخفيف بهره مي‌برند. محموله نفت توسط کشتيهاي کهنه و قديمي از خارک يا جاسک بارگيري شده و نفتکشها بجز مواقع خاص رادار خود را خاموش نگه مي‌دارند. معمولاً نفت ايران مستقيماً از مبدا به مقصد حمل نمي‌شود بلکه ممکن است برخي محموله را از کشتي ديگري مثلاً در بندر فجيره بارگيري کرده و در مالزي يا سنگاپور به نفتکش ديگري منتقل کنند تا در نهايت به چين برسد. موفقيت دولت ايالات متحده در اعمال کامل تحريمهاي نفتي ايران و مسدود کردن مسير فعلي کار دشواريست. از آنجا که شرکت ملي نفت ايران رابطه‌اي با شرکتهاي آمريکايي ندارد از فشار دولت اين کشور مصون است. آمريکا مي‌تواند از چين بخواهد که از طريق اعمال فشار بر حدود 50 پالايشگاه کوچک و خصوصي خريد نفت از ايران را کاهش داده و يا متوقف کند. ليکن اين امر در تضاد با منافع شرکتهاي چيني است و آنها به سادگي از تخفيفهاي قابل توجه نخواهند گذشت. تجربه سالهاي اخير نشان مي‌دهد شرکتهايي که براي ناديده گرفتن تحريمها از سوي آمريکا مورد بازخواست قرار گرفته و يا جريمه شده‌اند به سرعت به اين کار پايان داده‌اند ولي همزمان شرکتهاي ديگري با هدف سودآوري بيشتر پا به ميدان نهاده و خلاء را پر کرده‌اند.

در هر حال چنانچه دولت ايالات متحده اقدام به تصويب تحريمهاي جديد عليه نفت ايران و يا جديت بيشتر در اجراي تحريمهاي فعلي کند، طبق شبيه‌سازيهاي انجام شده توسط شرکت مشاوره‌اي ريستاد انرژي، اين اقدام در مرحله اول منجر به کاهش صادرات نفت ايران به ميزان 300 هزار بشکه در روز معادل 0.3 درصد از تقاضاي جهاني شده و مي‌تواند باعث افزايش 4 تا 5 دلاري نفت در بازارهاي جهاني براي حداکثر 3 ماه شود. اما توليدکنندگان اوپک از ظرفيت توليد استفاده نشده 5.5 ميليون بشکه در روز برخوردارند و عربستان سعودي قادر خواهد بود در مدتي کوتاه کسري بازار را تامين کند.

مخلص کلام اينکه بازار نفت جهان از بدو پيدايش به شرايط ژئوپليتيک و جنگ گره خورده است. اين بار نيز در به همان پاشنه مي‌چرخد و ممکن است جنگ غزه تاثيرات قابل توجهي بر بازار نفت جهان به ويژه ايران داشته باشد. تحرکات سياسي در کنگره و کاخ سفيد و نيز کاهش تحريمهاي نفتي ونزوئلا از سوي دولت آمريکا، اين نگراني را ايجاد مي‌کند که دولت آمريکا به فکر محدود کردن پنجره صادرات نفت ايران باشد. در اين صورت برنده اصلي دوباره چين خواهد بود که با بهره‌مندي از توان چانه‌زني بيش از پيش قادر خواهد بود نفت ايران را با تخفيف بيشتر خريداري کند.  

هاشم اورعي- استاد دانشگاه صنعتي شريف