علی قنادی اسلامی

کارشناس آب و انرژِی

تقریبا نزدیک به دو قرن از استخراج  نفت و استفاده صنعتی از آن می‌گذرد. اولین استخراج مدرن نفت خام در قرن نوزدهم میلادی انجام گرفت. نفت خام در ابتدای استخراج، مصرف بالایی نداشت ولی به مرور و با پیدایش صنایع مختلف طی دهه‌ها ، مصرف آن افزایش چشمگیری پیدا کرد.

شانزده کشور دنیا دارنده یک و سه دهم (3/1) تریلیون بشکه نفت خام اثبات شده هستند که نزدیک به هشتاد درصد کل ذخایر نفتی جهان است. مطابق آمار 2019 شرکت BP ،  ذخایر جهانی نفت خام تا سال 2019 حدود یک و هفت دهم(7/1) تریلیون بشکه نفت خام بوده است.( در صورت اکتشافهای جدید این آمار میتواند در آینده بالاتر رود.) این مقدار نفت خام، معادل حدود چهل و هفت(47) برابر مصرف فعلی جهانی نفت خام  در سال است که این بدین معنی است که این مقدار ذخایر نفتی، کفاف مصرف روزانه مصرف جهان را برای  حدودا چهل و هفت سال میدهد.( در حال حاضر مصرف روزانه نفت خام حدود صد میلیون بشکه بدون در نظر گرفتن شرایط کرونایی می‌باشد.)

اگر به نمودار زیر دقت کنیم می بینیم که تا سال 1970 قیمت نفت خام بسیارپایین بود. بطوریکه از سال 1900 تا 1973 قیمت نفت بین یک دلار تا کمتر از چهار دلار قیمت داشت.

 قیمت نفت در سال 1920 بیش از  سه دلار بوده است که اگر مطابق شاخص قیمت مشتری (CPI) با سال 2020 مقایسه کنیم معادل بیش از چهل دلار فعلی میشود. ( بر اساس شاخص CPI اعلامی توسطBLS مورد تایید وزارت خزانه داری آمریکا هر یک دلار در سال 1920 ارزشی معادل بیش از سیزده دلار  در سال 2020 میباشد.) البته پس از 1920 و با پایان جنگ جهانی اول مجددا قیمت نفت سقوط کرد و با رکود اقتصادی بزرگ در آمریکا و اروپا  و حتی با آغاز جنگ جهانی دوم ، قیمت نفت جهش خاصی نداشت ولی از 1970 شاهد افزایش قیمت نفت میباشیم.( در نمودار دیده می‌شود.)

مهمترین دلایل تغییرات و یا ثبات قیمت نفت خام که در نمودار دیده می‌شود را می‌توان به‌صورت مختصر این‌گونه ذکر کرد.

اولین جهش قیمت نفتی در جهان در سال 1861 در آمریکا از حدودا نیم دلار در هر بشکه به حدود 6/6 (شش و شش دهم) دلار در هر بشکه در سال 1865 یعنی فقط طی چهار سال رسید.

1862-1865  به‌دلیل جنگ داخلی در آمریکا

1914-1920   به‌دلیل جنگ اول جهانی

 1929       رکود بزرگ اقتصادی

1939-1945    جنگ جهانی دوم

1956    بحران کانال سوئز

1979-1988 انقلاب ایران و جنگ ایران و عراق

   1997     بحران مالی آسیا

2003-2011    جنگ عراق

2010-2012    بهار عربی

2020            پاندمی کرونا

اولین توافق جهانی نفت در اوایل قرن بیستم موسوم به هفت خواهران میان دو شرکت(کارتل) بزرگ نفتی اروپایی-انگلیسی و پنج  شرکت(کارتل) آمریکایی ایجاد گردید که عملا به‌رغم رقابت جزیی میان خود، ولی تسلط کاملی بر نزدیک به هشتاد و پنج (85) درصد از کل نفت خام جهان را تا سال 1970 خصوصا برای  کشورهای توسعه نیافته داشتند. دلیل آن هم داشتن دانش و فناوری بالای خود در زمینه اکتشاف ، استخراج  و نیز حمل و نقل نفت بود. هفت خواهران تا حدودا سال 1970 تسلط زیادی بر قیمت گذاری بر نفت خام داشتند. ولی بعدها بدلیل گسترش کارتل اوپک و نیز نقش دولتها،  عملا باعث حذف این انحصار و تسلط در نفت شد. و قیمت نفت نیز متاثر از حذف این انحصار شروع به بالا رفتن کرد.

********نمودار یک- منبع eia - قیمت نفت خام بر حسب  دلار به ازاء هر بشکه

یکی از پارامترهای مهمی که در چند سال گذشته روی قیمت نفت تاثیر زیادی داشته است، افزایش منابع نامتعارف نفت همچون نفت شیل بوده است. استخراح نفت شیل در آمریکا از 2015 افزایش زیادی پیدا کرد و قیمت جهانی نفت را شدیدا تحت تاثیر قرار داد. بطوریکه میزان تولید نفت شیل در 2011 از نیم میلیون بشکه در روز به 8/4(چهار و هشت دهم) میلیون بشکه در روز در سال 2014 و در نهایت به بیش از  هشت میلیون بشکه در روز در سال 2019 رسید که قیمت نفت را شدیدا تحت تاثیر قرار داد.

پس از بحرانهای سالهای حدود 1970 تا 1976 میلادی،  ایالات متحده با ایجاد ذخایر استراتژیک نفتی (کمتر از هشتصد میلیون بشکه)، سعی در تعادل عرضه و تقاضای ناشی از شوکهای نفتی و قیمت آن را داشتند.در دهه های گذشته، کشورهای تولید کننده نفت، نقش اصلی را در تعیین قیمت نفت می‌توانستند بازی کنند ولی امروزه، مصرف کننده‌های نفت هستند که عملا این نقش را بازی می‌کنند. این مسئله در چند سال آینده احتمالا باعث شکاف بیشتری بین کشورهای تولید کننده نفت ایجاد خواهد کرد و حتی احتمال خروج برخی کشورها از سازمانهایی همچون اوپک جهت استقلال در فروش نفت بیشتر صورت خواهد گرفت.

قیمت نفت از 1979 سیر صعودی زیادی طی کرد و پس از نوسانات زیاد در نهایت از سال 2016  تاکنون در محدوده‌های چهل تا شصت دلار در هر بشکه تقریبا تثبیت شده است. همچنین با پایان بیماری کرونا و تثبیت تقاضا و به‌دنبال آن رشد اقتصادی در کشورهای مختلف دنیا، به‌نظر نمی آید افزایش چشمگیری همانند آنچه در سالهای 2011-2012 شاهد بودیم اتفاق بیفتد. اگر به تقاضای بازار نفت در اروپا دقت کنیم میبینیم که تقریبا در چند دهه گذشته میزان مصرف نفت خام کاهش پیدا کرده است . آلمان به‌عنوان قدرتمندترین اقتصاد اروپا،  مصرف نفت خود را از 7/2( دو و هفت دهم) میلیون بشکه در روز در سال 2000 به کمتر از 3/2( دو و سه دهم) میلیون بشکه در روز در سال 2018 کاهش داده است.

از قرن گذشته تا کنون، اصلی‌ترین موتور محرک اقتصادی جهان بر پایه انرژی سوختهای فسیلی بوده است ولی براستی آیا این موتور در آینده نیز متکی به سوختهای فسیلی خواهد بود.؟ قطعا پاسخ منفی است.

قیمت نفت خام همچون هر کالای دیگری تابع عرضه و تقاضا بوده و با عرضه بیشتر نفت خام، قیمت آن کاهش می یابد. البته مواردی همچون وضعیت رشد اقتصادی کشورها، بروز جنگهای منطقه ای، بحرانهای مالی-بانکی، و حتی شیوع بیماری‌های همه گیر همچون کرونا تاثیر بسیار زیادی روی قیمت نفت می‌گذارد به‌طوریکه برای مثال در سال 2020 با شیوع  ویروس کرونا در جهان، و کاهش رشد اقتصادی در کشورها، میزان مصرف نفت خام نیز کاهش یافته و قیمت آن نیز متاثر از کاهش مصرف، کاهش یافت( به رغم اینکه عرضه نیز توسط کشورهای نفت خیز کم شد ولی کمک چندانی به بالا رفتن قیمت آن نکرد.)

ارزش کمپانی‌های متمرکز روی سوختهای فسیلی از سی و نه ( 39 ) تریلیون دلار به چهارده (14)تریلیون دلار در سال 2050 (مطابق برخی پیش بینی ها) خواهد رسید. یعنی کاهش 64 درصدی را خواهد داشت.

به‌نظر می‌رسد در آینده مسابقه ای بین کشورهای تولید کننده نفت برای فروش هر چه بیشتر نفت خود شکل خواهد گرفت و این امر دومینویی برای ثبات قیمت نفت ( و یا حتی کاهش قیمت آن نسبت به تورم جهانی) آن ایجاد می‌کند.تقاضای نفت احتمالا تا پایان دهه جاری به حداکثر مقدار خود می‌رسد و پس از آن مصرف نفت خام به‌تدریج شروع به کاهش می یابد.عمده تقاضا در دهه پیش رو طبق برخی پیش بینی‌ها، کشورهای آسیایی خواهند بود. به اعتقاد نگارنده، قیمت نفت در آینده کوتاه مدت و حتی میان مدت ، ممکن است به‌صورت مقطعی نوساناتی داشته باشد(نوسان افزایشی و کاهشی) ، ولی این افزایش احتمالی قیمتها، ثباتی نداشته و کشورهای صادر کننده  نفت، نباید استراتژی(راهبرد) اقتصادی بلند مدت خود را بر مبنای آن پایه گذاری کنند بلکه باید بیشتر به دید تکنیکی و فرصت کوتاه اقتصادی باید به آن نگاه کنند. این کشورها باید بتوانند با اتخاذ راهبردهای منطقی و بلند مدت، و با تکیه بر پتانسیل‌های موجود خود، تهدیدهای  بوجود آمده در این خصوص( حذف تدریجی درآمدهای نفتی)، را به فرصت تبدیل کرده و گذر آرامی را به دوران پسا نفت داشته باشند.