مرتضی ابراهیمی - با شرع ماه مبارک رمضان خیرات، وقف و صدقه افزایش قابل توجهی‌‌‌‌ می‌یابد، اما متاسفانه تا کنون سازکار مناسبی برای وقف و خیرات در کشور ایجاد نشده است. هفت سال پیش بحث ایجاد اوراق وقف در بازار سرمایه از گوشه و کنار شنیده شد اما تا امروز اقدام جدی در این باره صورت نگرفته است. کسری بودجه دولت مفهومی آشنا، قدیمی و نا‌خوشایند در ادبیات اقتصادی کشور است. تامین کسری بودجه در کشور ما که به علت نقص زیر بناهای نهادی و اقتصادی کمتر توان اخذ درآمد‌‌‌‌های مالیاتی را دارند و یا آن‌که توان لازم را دارند اما به علت نشست اقتصاد در قوس رکودی، چشم انداز مثبتی از جمع‌اوری درآمد‌های مالیاتی وجود ندارد، تنها به یک راه حل آسان و البته پر هزینه ختم می‌شود: استقراض دولت از نظام بانکی. از آن‌جا که طرح‌های عام‌المنفعه و غیر انتفاعی در تابع مخارج دولت سهم مهمی را به خود اختصاص داده‌اند، استفاده از اوراق بهادار اسلامی برای تأمین مالی این دسته از طرح‌ها به عنوان یک راه کار جهت تامین کسری بودجه دولتی قابل تصور است. با نگاهی به ادبیات مالی اسلامی در می‌یابیم که اوراق بهادار اسلامی از جمله ابزار هایی هستند که‌‌‌‌ می‌توان کاربرد پذیری آنان را در تأمین مالی کسری بودجه دولت در بخش‌های غیر انتفاعی مورد مطالعه و پژوهش قرار داد. حال سوال اساسی این است که با توجه به عدم سودآوری طرح‌ها و پروژه‌های عام‌المنفعه و غیر‌انتفاعی دولتی، اوراق بهادار اسلامی چه ظرفیت‌هایی برای تأمین مالی این گونه طرح‌ها را دارا می‌باشند؟ با توجه به شکل اقتصاد ایران به نظر می‌رسد دو اوراق وقف و قرض‌الحسنه و هم‌چنین اوراق مشارکت بهترین گزینه هستند. وقف به عنوان یکی از بخش‌‌‌‌های متحول اقتصاد با ماهیتی خداپسندانه نیازمند به روز‌رسانی و کاربرد ابزار‌‌‌‌های نوین و کارا است. بنابراین اگر وقف بخواهد در راستای به روز کردن سرمایه ها پیش گام باشد، لازم است که از ابزار‌‌‌‌های جدید استفاده شود، مانند اوراق وقف. اوراق وقف، اوراق بهادار اسلامی با نامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر‌‌‌‌ می‌شود و به واقفینی که قصد مشارکت در ساخت طرح‌‌‌‌های عام المنفعه و غیر انتفاعی  نظیر بیمارستان‌ها، مدارس روستایی و خانه‌‌‌‌های سالمندان و... را دارند واگذار کرد. به عباری این گونه طرح‌ها که متولی ساخت آن دولت است و به علت کسری بودجه با مشکل تامین سرمایه آن مواجه‌اند، با سرمایه خیرین و واقفین ساخته شده و در اختیار عموم قرار‌‌‌‌ می‌گیرد. لازم به ذکر است که در سازمان بورس به غیر از اوراق وقف از دو ابزار مالی دیگر نیز به منظور بهره‌وری از مقوفات استفاده‌‌‌‌ می‌شود که شامل صندوق ملی سرمایه‌گذاری موقوفات و صندوق‌‌‌‌های نیکوکاری است. کارکرد صندوق ملی سرمایه‌گذاری موقوفات این است که متولیان موقوفاتف تمام یا بخشی از سرمایه‌ای را که قصد وقف آن را دارند، در این صندوق‌ها سرمایه‌گذاری‌‌‌‌ می‌کنند. ساختار صندوق به نحوی است که قابلیت نقد شوندگی دارد، یعنی وقف کننده‌‌‌‌ می‌تواند در صورت نیاز، مبلغ سرمایه‌گذاری شده در وقف را مطالبه کند. آقای وهاب قلیج، عضو هیدت علمی پژوهشکده پولی و بانکی در این باره پیشنهاد‌‌‌‌ می‌دهد که از صندوق‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با واحد‌‌‌‌های بدون قابلیت معامله و بدون قابلیت ابطال استفاده شود. صندوق‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار دارای این مزیت هستند که‌‌‌‌ می‌توان با جمع آوری پول از سرمایه‌گذاران و صدور واحد‌‌‌‌های غیر قابل ابطال و غیر قابل معامله (که بحث حبس اصل مال را مدنظر دارد) وجوه جمع‌آوری شده را در سهم‌‌‌‌های مختلف سرمایه‌گذاری کرده و در هر زمان وجوه جمع‌آوری شده را از سهمی به سهم دیگر یا از اوراقی به اوراق دیگر تغییر داد و منافع حاصل از این سرمایه‌گذاری‌ها نیز صرف نیات خیر واقفین گردد. با استفاده از این نهاد، هم اصل مال حفظ شده و هم منافع حاصله صرف نیات خیر واقفین شده و هم با ایجاد اشتغال‌زایی چرخه اقتصاد کشور به گردش در‌‌‌‌ می‌آید. اوراق وقف ابزاری برای جمع کردن سرمایه‌های کوچک در کنار یکدیگر است که با عقد شرعی برای احداث یک پروژه عام‌المنغه ثبت می‌شوند و چون این کار باید ماندگار و عینی باشند، نخستین اقدام در راستای اوراق وقف، ساخت بیمارستان تخصصی سرطان در کشور انتخاب شد. تا کنون فقط یک بار از اوراق وقف و آن هم در پایان سال ۹۲ برای ساخت بیمارستان ویژه سرطانی‌ها استفاده شده است و حجهالاسلام محمدمهدی حاتمی معاون اوقافی، حقوقی و امور مجلس سازمان اوقاف و امور خیریه در آن زمان این موضوع را پی‌گیری‌‌‌‌ می‌کرده است. اما تا کنون خبری مبنی بر احداث این بیمارستان و یا درصد پیشرفت این طرح داده نشده است و مسئولان سازمان اوقاف در این باره سکوت کرده‌اند. به گزارش جهان اقتصاد، در حدود  ۲۶۰ بیمارستان نا تمام در کشور وجود دارد که نیازمند مشارکت‌‌‌‌های اجتماعی، سازمان‌‌‌‌های مردم نهاد و خیریه‌‌‌‌های سلامت هستند. بازار بورس این امکان را فراهم‌‌‌‌ می‌آورد تا بتوان این تعداد بیمارستان را تکمیل کند. اما چگونه؟ به نظر نویسنده باید تابلو جدید را در بازار بورس ایجاد کرد به نام تابلو اوراق وقفی، در این تابلو بیمارستان‌ها، خانه سالمندان و ... که مورد نیاز عمومی مردم است و درآمدی برای دولت ندارد، در این تابلو‌ها عرضه شود و واقفین و خیرین و افرادی که قصد صدقه دارند با خرید این گونه سهم‌ها یا اوراق بیمارستان‌‌‌‌های درحال ساخت در این امر خیر مشارکت کنند. قائم مقام وزیر بهداشت در امور مشارکت‌‌‌‌های اجتماعی، سازمان‌‌‌‌های مردم نهاد و خیریه‌‌‌‌های سلامت با اشاره به وجود ۲۴۰ بیمارستان نیمه تمام در سطح کشور، خاطرنشان کرد: بسیاری از مراکز درمانی و بیمارستانی نیاز به تعمیر و نوسازی دارند. برای انجام این امور باید ۹۰ میلیارد تومان هزینه کرد. اما دولت هر سال‌‌‌‌ می‌تواند مقداری از این مبلغ را تهیه کند. در نتیجه باید از ظرفیت خیرین و دستگاه‌‌‌‌های مختلف مدد گرفت. غلام‌علی معصومی‌نیا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اقتصادی  در این باره عقیده دارد: اگر اوراق وقفی را منتشر کرده و پول مردم را جمع آوری کنیم، بعد از جمع‌آوری و خرید یا ساخت بیمارستان و ... اگر کسی بخواهد سهم خود را بفروشد، امکان‌پذیر نیست، چون آن مبلغ وقف شده، اما در این فاصله که پول از دست خریداران اوراق خارج شده و  بانی می‌خواهد موسسه‌ای را تأسیس کند، بنده اگر بخواهم سهم خود را در بازار ثانویه بفروشم، این‌ها را چگونه باید تفکیک کنیم که قابل خرید و فروش شود؟ این مدرس دانشگاه، وقف پول را دارای اشکال شرعی دانست و اظهار کرد: باید با جمع‌آوری پول، ساختمان بسازیم و بعد وقف کنیم و بعد نمی‌توان تجدید نظر کرده و به بازار اعلام کنیم، چون این ناممکن است. بنابراین کسی که وکیل خریداران اوراق وقفی است، نمی‌تواند قبل از ساخت موسسه، اعلام وضعیت کند و تنها راهی که وجود دارد، این است که خریداران اوراق با شما مصالحه کنند و دیگر قصد فروش اوراق را نداشته باشند. عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اقتصادی خاطرنشان کرد: بنابراین ما نباید وقف را در بازار سرمایه مطرح کنیم. می‌توانیم صندوق‌های وقفی تاسیس کنیم یا همانند روش‌های سنتی از مردم پول گرفته و با آن، بیمارستان و دیگر امور عام‌المنفعه بسازیم و تا پایان ساختمان‌سازی، افراد سراغ پول نیامده و بانیان نیز با خیال راحت به فعالیت وقفی می‌پردازند و در این شرایط، دیگر کسانی‌ که سهم را می‌خرند، به این فکر نمی‌افتند که این موقعیت خود را به شخص دیگری واگذار کرده و آن پول را بگیرند. وی بازار بورس را مکان مناسبی برای چنین فعالیتی ندانست و تصریح کرد: بنابر موارد گفته شده، نمی‌توان چنین فعالیتی را در بازار بورس انجام داد، مگر این‌که اعلام کنیم در کنار دیگر اوراقی که منتشر می‌شود، این اوراق به دلیل ماهیتی که دارند، بازار ثانویه نداشته باشند. علاوه بر این، اگر بخواهیم عمل وقفی انجام دهیم، قالب‌های دیگر وجود دارد که محدودتر است و می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. ما می‌توانیم با روش‌های دیگر و به صورت‌های دیگر که در فقه هست و مالکیت منتقل نمی‌شود، عمل وقفی انجام دهیم و انتفاع سرمایه‌ را به صاحب سرمایه برگردانیم. اما حجت‌الاسلام دکتر سیدعباس موسویان، دبیر کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار در این باره نظر متفاوتی با معصومی‌نیا دارد و عقیده دارد: یکی از بحث‌های که به سرعت در رابطه با مسئله وقف مد نظر قرار گرفته، استفاده از ابزارهای پولی مالی نوین از جمله صکوک، اوراق مشارکت و اوراق وقفی است. ما امروزه ابزارهای مختلفی در حوزه ابزارهای مالی در خدمت وقف داریم که هم از سوی کمیته فقهی سازمان بورس مطابق با فقه امامیه مشروع شده و هم از سوی مجلس شورای اسلامی به منظور عملیاتی کردن آن در سازمان اوقاف و امور خیریه به تصویب رسیده است. وی افزود: از نظر بنده می‌توان اوراق بهادار را بسته به نوع پروژه‌ها تقسیم‌بندی کرد. به عنوان مثال، بعضی پروژه‌ها در وقف ماهیت کاملا غیرانتفاعی دارند؛ نظیر بیمارستان‌ها، مدارس روستایی و خانه‌های سالمندان که سود پروژه‌ها جنبه معنوی دارد و اصل و فرع آن در راه خدا است. در اینجا انتشار اوراق وقف به عنوان یک ابزار مالی مطلوب کاربرد دارد. در نوع دیگری از پروژه‌ها، اصل سرمایه باز نمی‌گردد، اما سود سرمایه به صورت بلندمدت پرداخت می‌شود. در این مورد، از انتشار اوراق سهام استفاده می‌کنیم؛ مثل پروژه‌های راه‌سازی، کشتیرانی، خطوط هوایی. یکی از پرکاربردترین ابزار در این راستا می‌تواند اوراق استصناع باشد. نوع دیگر اوراق در پروژه‌هایی به کار می‌رود که اصل پول قابلیت بازگشت دارد، اما سودی به سرمایه‌گذار تعلق نمی‌گیرد. در اینجا می‌توان از اوراق قرض‌الحسنه استفاده کرد. کاربرد این اوراق نیز در رابطه با مواردی نظیر بازسازی اماکن متبرکه، طرح‌های توسعه آن‌ها و مسائلی از این دست است که در بلندمدت از طریق درآمدهای مربوط به اماکن مذهبی، اصل سرمایه بازپرداخت می‌شود، اما سودی به سرمایه‌گذار تعلق نمی‌گیرد. **تعلل سازمان اوقاف در معرفی اوراق وقف متاسفانه سازمان اوقاف در استفاده از اوراق وقف پس از گذشت زمانی نزدیک به هفت سال از تصویب آن در مجلس، هنوز سازمان اوقاف و امور خیریه اقدامی جدی در خصوص انتشار و اجرایی کردن اوراق در دستور کار قرار نداشته است و بیم آن می‌رود که نوعی بی‌اعتمادی  و دل‌سردی نسبت به این اوراق به وجود آید. سازمان اوقاف اگر بخواهد در زمینه اقتصاد وقف پیش‌گام باشد، باید ابزارهای مربوط به آن را شناسایی و نسبت به کاربردی کردن آن هرچه سریع‌تر اقدام کند. در اخر با توجه مطالب مطرح شدن در دنیای امروز اوراق وقفی‌‌‌‌ می‌تواند بسیاری از مشکلات عام‌المنفعه را حل کند. تاریخ نشان داده است که سازمان اوقاف صلاحیت پی‌گیری اوراق وقف را ندارد، اما سازمان بورس دارای شور، قدرت، تجربه و تخصص فروانی است و‌‌‌‌ می‌تواند خیلی سریع اوراق وقف را با توجه به نیاز کشور طراحی، تدوین و اجرایی کند. اوراق وقف نیاز به یک تابلو جدید و هم‌چنین نیاز به ایجاد صندوق جدید دارد بنابراین سازمان بورس با تجربه‌ای که دارد‌‌‌‌ می‌تواند از لحاظ نرم‌افزاری و هم‌چنین سخت افزاری زمینه‌‌‌‌های اوراق وقف را مهیا نماید. به گزارش جهان اقتصاد، با پی‌گیری‌‌‌‌های صورت گرفته مشخص شد که تا کنون اوراق قرض‌الحسنه تا کنون در حد حرف بوده و ساز و کار این اوراق طراحی نشده است. در حالی که جای خالی این اوراق در اقتصاد کشورمان شدیداً احساس‌‌‌‌ می‌شود.