مهدی عارف نیا - کارشناس روابط عمومی پست استان ایلام

ماهیت تمبر، اهمیت و کاربرد آن از جنبه‌های مختلف اقتصادی و فرهنگی به‌ویژه تاریخچه تمبر یکی ازاولین موضوعاتی است که مورد توجه علاقمندان به تمبر در هر کشور قرار می‌گیرد.

تمبر پستی در حکم یکی از عناصر مهم تشکیلات پستی در دنیا شناخته شده است. با ورود تمبر به دنیای مرسولات و محمولات پستی، پست در اجرای وﻅﻴﻔﮥ خود در زﻣﻴﻨﮥ ارسال و دریافت بسته‌های پستی، شیوه‌ای قانونی و ضابطه‌دار در پیش گرفت. تمبر به نظام پستی اعتبار قانونی داد و ازآنجایی‌که کشورهای مختلف واحدهای پولی یکسانی نداشتند، برای این منظور جایگزین مناسبی شد و در این راستا، ﻓﻠﺴﻔﮥ وجودی تمبر به این امر مهم بازمی‌گردد؛ ازسوی‌دیگر، استفاده از تمبر موجب از بین‌رفتن مشکلاتی شد که مانع از دریافت کراﻳﮥ پستی بودند. ابتدا انگلیس به انتشار تمبر اقدام کرد و در ادامه، کشورهای دیگر به انتشار آن دست زدند. با تشکیل اتحادﻳﮥ جهانی پست، تشکیلات پستی به‌صورت متحدالشکل درآمد. با ورود تمبر به ایران و همچنین عضویت ایران در اتحادﻳﮥ جهانی پست، قوانین بین‌المللی و یکسان‌سازی روش ارسال مرسولات پستی در دورﮤ قاجار تاحدودی و در دوره پهلوی اول به‌جدیت دنبال شد.

پست و حمل نامه‌ها بوسیله چاپاران تاریخچه‌ای بسیار قدیمی دارد که در بعضی از کشورها از قدیم‌الایام به این امر توجه ویژه‌ای شده است.

در نگاه نخست اولین وجه هر تمبری کارکرد اقتصادی آن است. پست در حکم زیرمجموعه ساختار اداری هر کشور و تمبر نیز اجراکننده و تثبیت‌کننده نظم و قانونمندی در نظام پستی هر کشور و یکی از منابع درآمد در شبکه پستی است که به ‌صورت پویا و پرتحرک ایفای نقش می‌کند.

 ایران عصر قاجار در نخستین روزهای آشنایی خود با تمبر، با کارکرد اقتصادی آن در جایگاه عاملی برای ایجاد درآمد روبه‌رو شد. این اتفاق زمانی جامه عمل پوشید که ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد و نظام پستی به استقلال نسبی سیاسی و اقتصادی رسید. منسوخ شدن تمبر روسی از مرسولات پستی ایران و جایگزین شدن تمبر ایرانی و همچنین به رسمیت شناخته شدن نظام پستی و تمبر ایرانی در جهان، از نخستین نشانه‌های استقلال در گام‌های اولیه خود بود. با به رسمیت شناخته شدن و گسترش تمبر، روند رو به پیشرفت اقتصادی آن نیز ادامه یافت، تا آنجا که در دوره پهلوی اول قوت گرفت و در حکم کالایی لوکس ارتقا یافت. اگرچه ارزش حقیقی تمبر بیش از تشبیه آن به کالایی لوکس است.

مجلس نیز از همان ابتدای تاسیس، با آگاهی از اهمیت و جایگاه اقتصادی تمبر، به نقش تمبر در قالب منبع درآمدی برای دولت تاکید کرد و مصوباتی نیز در این زمینه داشت. در دوره اول مجلس شورای اسلامی، تمبر در نقش تامین‌کننده مخارجی شناخته شد که دولت و سازمان‌های وابسته به آن در امور کشور صرف می‌کردند: «این مملکت مخارجی دارد و آن مخارج را باید اهالی این مملکت بدهند. برای مثال کاغذی از سیستان می‌آید و راجع به وزارت داخله است؛ پس به وزارت داخله فرستاده می‌شود و جوابی از وزارت داخله می‌رسد باید با کاغذی از طرف مجلس فرستاده شود. این مخارج را کی می‌دهد؟ این تمبر برای این مصارف است.» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره اول، جلسه یازدهم، پنج‌شنبه ۱۵ جمادی‌الآخر ۱۳۲۷). دولت برای جذب درآمد با تمبر تنها به این عمل اکتفا نکرد. در جلساتی که در مجلس گذاشته شد، لایحه‌هایی به تصویب رسید که نشان داد دولت با تمبر قدرت کسب درآمد به شیوه‌های گوناگون را در موسسات اداری دارد.

از سوی دیگر مشخص شد که این‌کار تا حدودی ایجاد بی‌نظمی و تقلب در نظام اداری را مانع می‌شود. یکی از سازمان‌هایی که مجلس درباره آنها تصمیم‌گیری کرد، وزارت تلگراف بود: «... نظر به اینکه با ترتیبات فعلی ممکن است همه نوع بی‌ترتیبی و تقلب شود، وزارت تلگراف برای جلوگیری از آنها و اطمینان از جمع‌آوری عایدات دولت صلاح می‌داند که بعدها درباره مخابرات تلگرافی هم تمبر استعمال شود. به این معنی که صاحبان تلگراف معادل قیمت تلگراف خود از تحویلدار اداره تمبر بگیرند و در حضور خود او روی قبضی بچسبانند که در مقابل وجه از اداره می‌گیرند و آن را باطل کنند. این تاسیس با مختصر وقت واضح می‌کند که با محاسبات دولت و جمع‌آوری عایدات و جلوگیری از تقلبات تسهیلات عمده خواهد کرد... ماده سوم اداره تلگراف برای تعیین قیمت تلگرافی تمبر تاسیس و استعمال خواهد کرد.» (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره دوم جلسه ۱۹۶، محرم‌الحرام ۱۳۲۹

مطبوعات نیز از این قاعده مستثنی نبودند. طبق قانون مطبوعات مصوب ۵ محرم ۱۳۲۶هشتم فوریه ۱۹۰۸، هر اعلانی باید تمبر دولتی می‌خورد. طبق آیین‌نامه ثبت اسناد در رابطه با حقوق تمبر نیز برخی اوراق ملزم به الصاق تمبر بودند و در صورت الصاق نکردن تمبر، براساس آیین‌نامه مشمول جریمه می‌شدند. بنابراین در این راستا باید جریمه‌ای را که دولت قرار داد، نوعی منبع درآمد به‌حساب آورد. همچنین نوع دیگری از تمبر وجود داشت که در روزنامه‌ها الصاق می‌شد و تمبر روزنامه نیز در پیشبرد اهداف اقتصادی کاربرد داشت. برخی تمبرها نیز موجود است که عنوان و مضمون اقتصادی ندارند ولی کاربرد آنها در عرصه اقتصادی کشور بوده است. تمبرهایی که وزارت دارایی و ارگان‌های دولتی منتشر یا آن را سفارش دادند در شمار این تمبرها بود. بخشی از تمبرهای یادگاری نیز از این نوع محسوب می‌شوند... در نگاه کلی تمبرهای یادگاری ورای هر عنوانی تمبرهایی با برچسب فرهنگی هستند ولی با این حال بیان‌کننده پیشرفت و توسعه اقتصادی هر کشور هستند...

تمبرهای مالیاتی از نوع تمبرهایی با شاخص کارکرد اقتصادی بودند. در ایران نیز اسناد رسمی تمبرهای مالیات با ارزش‌های گوناگون داشتند که برحسب نوع اسناد و ارزش سندیت آنها با یکدیگر متفاوت بودند. به علاوه اسنادی از معاملاتی همچون خرید و فروش خانه، اجاره خانه و اجازه نامه‌های رسمی با تمبر ارزش اسنادی پیدا می‌کردند. نوع دیگری از این تمبرها بودند که در ثبت اسناد و دادگستری به کار می‌رفتند. تمبرهایی که برای ثبت اسناد و املاک استفاده می‌شدند، با تصویری از شیر و خورشید انتشار می‌یافتند و اینگونه درآمدی برای دولت حاصل می‌شد.  از سوی دیگر تمبرهای مالیاتی سند اعتبار و اطمینانی بودند که دولت برای مردم تدارک دیده بود، به‌طوری که در مجلس اول شورای ملی به آن تاکید شده است. نکته‌ای که در این‌جا قابل ذکر است و اهمیت دارد آن‌که از تمبر در حکم یکی از عایدات مستقیم دولتی یاد شده است. (صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره سوم، جلسه ۵۷، شنبه ۱۸ شعبان ۱۳۳۳ق) بنابراین با توجه به این مصوبات نیز باید به نقش و اهمیت اقتصادی تمبر در مجمع قانون‌گذاری در دوران قاجار و پهلوی اشاره کرد.

از جنبه فرهنگی نیز تمبر اثری کاملاً هنری است؛ اما درعین‌حال، مفهومی وسیع‌تر و دلالتی فرهنگی دارد و دربردارندﮤ برخی از ابعاد هویت فرهنگی است؛ به‌نحوی‌که اگر تمبرهای هر کشور را کنار هم قرار دهیم و مجموعه‌ای کامل به وجود آوریم، بخشی از شناسناﻣﮥ آن کشور را شناسایی کرده‌ایم. تمبر این استعداد را دارد که ارزش‌های اصیل فرهنگی و اجتماعی جامعه را در خود بگنجاند. فرهنگ بخشی از هویت ملی هر جامعه است و دربرگیرندﮤ ارزش‌ها و قراردادهای اجتماعی است که با گذشت زمان در جامعه رخنه کرده و نهادینه شده است و همچنان پایدار است. البته نوع نگرش به این ارزش‌ها در دوام آن مؤثر است. انعکاس بناهای تاریخی و نمادهای ایرانی در تمبر، نموﻧﮥ بارزی از مبحث در دوران مدنظر است.

تمبرهای یادگاری شاخص‌ترین نموﻧﮥ تمبرهای با این کارکرد است. در دوران قاجاریه، طرح تخت‌داریوش و تخت‌جمشید نشانی بود از فرهنگ و تمدن ایرانی که در تمبرهای یادگاری ثبت می‌شد و سندی بود از دیدگاه‌های رسمی حکومت در عرﺻﮥ اجتماعی و فرهنگی جامعه؛ زیرا هنر در ارتباط با فرهنگ و اجتماع هر جامعه است و تمبر بخشی از شناسنامة هنری جامعه است؛ پس تمبرهای یادگاری نمودی از فرهنگ ایرانی است. استفاده از سمبل‌ها و چهرﮤ سلاطین بر روی تمبرها، در طراحی و ضرب سکه‌های قدیم و مرسوم در ایران ریشه داشت که گاه نمادی ملی بود و گاه علامت نجابت خاندان سلطنتی که بر روی تمبر نقش می‌بست.

استفاده از نقوش ایرانی در تمبرها و ﺗﻬﻴﮥ تمبرهایی برای بزرگداشت شخصیت‌هایی همچون عمر خیام، نشات‌گرفته از فرهنگ سیاسی ایران و برگرفته از باورهای ایرانی بود. ازسوی‌دیگر، در دوران پهلوی اول مضامین تمبرها محورهای جدیدی را دربرگرفت که درون‌مایه‌ای اجتماعی داشت؛ برای مثال باید تمبر عدالت اجتماعی (تمبر شماره6) را مثال زد که بر محوریت قانون و عدالت استوار بود.

وقتی یک عدد یا تعدادی تمبر برای یک مناسبت یا منظوری منتشر می شود، به آن انتشار یک "سری تمبر" می گویند. در واقع می توان واژه سری را به عنوان واحد شمارش تمبر به حساب آورد.

در کشور ما، شرکت ملی  پست با بهره گیری از توان و ظرفیت متخصصان امر دردوران های مختلف نسبت به انتشار و رونمایی تمبر برای مصارف و منظورهای گوناگون مانند: انواع تمبرهای مناسبتی، ملی و مذهبی، یادگاری، تمبر جاری، تمبر اختصاصی، تمبرهای خیریه، دولتی، امانات و نمونه اقدام نموده است.