پس از پیروزی جو بایدن در انتخابات آمریکا، بخشی از جامعه ایران از جمله فعالان سیاسی بر این عقیده بودند که با آغاز کار رئیس جمهور جدید، آمریکا بلافاصله به برجام بازگشته و همه گره های کور اقتصاد ایران گشوده خواهد شد. پرزیدنت بایدن در روز اول کار خود در کاخ سفید چند فرمان اجرایی امضاء کرد ولی بازگشت به برجام درمیان آن نبود.

حال با گذشت 6 هفته از روی کار آمدن دولت جدید در آمریکا رفته رفته اولویت های کاخ سفید در عرصه بین الملل آشکار می شود. نکته اول برداشته شدن تمرکز از منطقه خاورمیانه است که از دلایل آن می توان به کاهش نقش منطقه در تامین انرژی جهان ناشی از افزایش قابل توجه سهم انواع انرژی تجدیدپذیر اشاره کرد. از طرف دیگر درحال حاضر منطقه خاورمیانه برای نظم جهانی و آمریکا تهدیدی به حساب نمی آید. با توجه به رقابت اقتصادی شدید بین آمریکا و چین و هم چنین اقدامات توسعه طلبانه چین در منطقه، اولویت آمریکا در سیاست خارجی به آسیای جنوب شرقی معطوف شده و دستگاه دیپلماسی این کشور ذره بین را از روی خاورمیانه برداشته است. این واقعیت از تماس های تلفنی جو بایدن با رهبران جهان در هفته های اول کار دولت به وضوح آشکار شده و وی هنوز با هیچ یک از رهبران خاورمیانه تماس تلفنی نداشته است. به یاد بیاوریم که دونالد ترامپ در اولین سفر خارجی خود پس از پیروزی در انتخابات به عربستان سعودی رفت و قصه عشقی تو خالی با رهبران این کشور رقم زد. نکته قابل توجه دیگر آن که وزارت امور خارجه آمریکا تعداد کارشناسان خاورمیانه را کاهش و کارگروه چین تشکیل داده است. بدین ترتیب نظر آن دسته از سیاسیون کشور مبنی بر حل سریع مساله برجام در صورت پیروزی بایدن در انتخابات یا از اساس اشتباه و یا دادن آدرس غلط به جامعه بوده است.

اما خبر خوب آنکه سیاست ایالات متحده در منطقه بر عربستان و جنگ یمن متمرکز است. 5 سال پیش باراک اوباما به رهبران سعودی هشدار داد که رقابت سرسخت آن کشور با ایران باعث گسترش مناقشات نیابتی در منطقه شده و تاکید کرد که عربستان باید با رقیب منطقه ای خود کنار بیاید. پیام اوباما ستون فقرات حاکمان نه تنها عربستان بلکه سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس را به لرزه درآورد. با شنیدن سخنان جو بایدن در 4 فوریه دوباره لرزه بر اندام رهبران منطقه افتاد. رئیس جمهور جدید آمریکا به فاجعه انسانی و استراتژیک در جنگ 7 ساله یمن اشاره و اعلام کرد که این کشور حمایت خود از عربستان در فروش تسلیحات را متوقف خواهد کرد. طبق اعلام مرکز تحقیقات بین المللی صلح استکهلم، عربستان سعودی در سالهای 2015 تا 2019 میلادی، بزرگترین خریدار تسلیحات نظامی در جهان بوده که سه چهارم آن از ایالات متحده و 13% از بریتانیا تامین شده است. علیرغم اینکه عربستان به اندازه کافی تانک و هواپیمای جنگنده در اختیار دارد، ولی توقف تامین مهمات و قطعات یدکی ضربه مهلکی به ماشین جنگی این کشور وارد خواهد کرد. تام بِکِت کارشناس انستیتو بین المللی مطالعات استراتژیک بر آورد می کند که در صورت عدم ارائه خدمات پشتیبانی فنی از سوی ارتش آمریکا، نیمی از نیروی هوایی عربستان زمین گیر خواهد شد. البته مشکل عربستان سعودی در بخش نظامی به ایالات متحده ختم نمی شود. در 29 ژانویه، ایتالیا قرارداد 485 میلیون دلاری خود برای فروش موشک و بمب به عربستان و امارات را به دلیل عملکرد این دو کشور در یمن ملغی کرد. در 4 فوریه هم رئیس کمیسیون دفاع مجلس عوام بریتانیا اعلام کرد که این کشور نیز اقدامات مشابهی را انجام خواهد داد.

ممکن است سخنرانی جو بایدن اشاره ای به بازنگری اساسی در رابطه این کشور با عربستان باشد، رابطه ای که 76 سال پیش با ملاقات فرانکلین روزولت با ملک عبدالعزیز در سال 1945 میلادی بر روی یک ناو آمریکایی رقم خورد. حاکمان سعودی باراک اوباما را سیاست مداری ساده اندیش می پنداشتند و در سال 2011 وقتی بهار عربی حکومت حسنی مبارک در مصر را به فروپاشی کشاند، از سخنان اوباما مبنی بر کناره گیری وی از قدرت سخت به خشم آمدند و در ادامه با امضاء توافق نامه برجام در سال 2015 میلادی، آنها نگران بودند که این اقدام منجر به بازگشت ایران به صحنه بین المللی و رشد اقتصادی شده و آن را به حساب خیانت آمریکا به دوستی دیرینه شان گذاشتند. به همین دلیل بود که با عجله خود را به آغوش ترامپ انداختند. حاصل این رابطه عاشقانه حمایت بی چون و چرای آمریکا حتی پس از قتل وحشیانه جمال خاشقچی در سال 2018 و خروج آمریکا از توافق برجام بود.  اما همانطور که انتظار می رفت دونالد ترامپ حامی قابل اعتمادی از آب درنیامد و وقتی در سال 2019 تاسیسات نفتی این کشور مورد حمله موشکی قرار گرفت هیچ اقدامی نکرد. اما رفتار غیر قابل پیش بینی ترامپ و حمایت وی از عربستان حساسیت های زیادی در واشنگتن برانگیخت به طوریکه در حال حاضر بسیاری از نمایندگان حزب دموکرات و حتی برخی از جمهوریخواهان به دنبال مجازات این کشور در مقابل رفتار وحشیانه در یمن و قتل خاشقچی می باشند.

اما علیرغم عدم رضایت سیاستمداران در واشنگتن، عربستان سعودی یکی از بزرگترین تامین کنندگان نفت جهان و عضو گروه اقتصادی G2O بوده و رئیس جمهور آمریکا نمی تواند روابط خود را با این کشور قطع کند. او باید راه میانه ای بیابد که از یک طرف جلوی برخی رفتارهای افراطی این کشور را گرفته و از طرف دیگر شرایطی را فراهم نیاورد که حاکمان سعودی از حمایت آمریکا قطع امید کنند.

مخلص کلام اینکه باید با واقعیات کنار آمد و قبول کرد همانطور که انتظار صدور فرمان اجرایی از سوی رئیس جمهور جدید آمریکا و بازگشت به برجام در روزهای آغازین خیالی باطل بود، نشستن به این امید که مذاکرات برجام با عملی شدن خواسته های بر حق ما و در زمانی کوتاه به نتیجه برسد توهمی بیش نیست. باید با این واقعیت کنار آمد که نظام بین المللی با حق و باطل کاری نداشته و دو راه بیشتر در مقابلمان نیست، کوتاه آمدن از مواضع و یا ادامه مسیر فعلی. کاش برای یکبار هم که شده به مردم اعتماد کنیم، واقعیات را با آنان درمیان بگذاریم، قیمومیت را کنار نهاده و آنها را در انتخاب مسیر مشارکت دهیم.

دکتر هاشم اورعی - استاد دانشگاه صنعتی شریف