مرتضی ابراهیمی - در روز های اخیر شاهد افزایش نرخ ارز تا سه هزار ۶۷۰ تومان بودهایم. افزایش نرخ ارز تأثیرهای گوناگونی بر اقتصاد دارد، با توجه به این که بازارسرمایه ویترین اقتصاد کشور است، تصمیم گرفتیم تا تأثیر افزایش نرخ ارز بر بازار سرمایه را بررسی کنیم و بنا براین از کارشناسان ارشد کارگزاری مبین سرمایه درخواست کردیم تا این موضوع را برای انتشار در جهان اقتصاد مورد بررسی قرار دهند، ضمن تشکر از این عزیزان، توجه خوانندگان ارجمند را به یافتههای این بررسی جلب میکنیم:
صادرات و واردات، میزان رقابت پذیری، وضعیت زیرساختی، سرمایه، نیروی انسانی، نرخ ارز و ... به عنوان آیتمهای تاثیرگذار اکثر اقتصادهای دنیا در سطح کلان تلقی میگردد.کشور ما ایران نیز با توجه به در هم تنیدگی اقتصاد کشور به نفت و درآمدهای مرتبط با آن از جمله اقتصادهای متاثر از قیمت طلای سیاه و به تبع آن نرخ ارز (عمدتا دلار) میباشد.
بر این اساس، اهمیت نرخ ارز در اقتصاد ایران غیرقابل انکار است. در سالهای قبل بواسطه ادامه اتخاذ سیاست تثبیت نرخ ارز در کشور، شاهد فشار مضاعفی در برخی از صنایع کشور بودهایم. این تاثیر هنگامی تشدید میشد که در این سالها بطور متوسط تورم بیش از ۱۰ درصدی در کشور را شاهد بوده ایم. مسلما این امر افزایش هزینههای تولید در صنایع را به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر تورم در خارج از کشور به نسبت داخل بسیار پایین تر بوده و این امر باعث ثبات و رشد ملایم نرخ کالاهای وارداتی به کشور میشد. در نقطه مقابل و متاثر از تورم دو رقمی کشور محصولات تولیدی داخل رفته رفته قدرت رقابت با محصولات خارجی را از دست میدادند.
رفته رفته با واقعی تر شدن نرخ ارز شاهد کاهش تفاوت قیمتی بینکالاهای وارداتی و محصولات تولیدی داخل بوده و در نتیجه قدرت رقابتی کالاهای داخلی افزایش یافت. این اتفاق باعث شد تا برخی صنایع از جمله لاستیک و کاشی و ... جان تازه ای بگیرند. همچنین از دیگر اثرات افزایش نرخ ارز می توان به کاهش واردات و همچنین افزایش میل به صادرات در صنایع کشور اشاره کرد که باعث بهبود میزان صادرات غیر نفتی به نسبت گذشته شده بود.
حجم بالای تاثیرپذیری اقتصاد ایران از نفت و مشتقات مرتبط با آن در کنار سایر صنایع اساسی ( همانند فلزات اساسی، کانههای فلزی و بانک) کشور موجب گردیده است که بازار مالی کشور به عنوان نماگر اقتصاد ایران هم بصورت مستقیم و هم غیرمستقیم متاثر از نرخ ارز قرار گیرد. این امر در کنار سیاستهای اجرایی متناقض در برخی از صنایع همانند تخصیص ارز مبادلهای، ابهامات مرتبط با نرخ خوراک پتروشیمیها، ممنوعیت صادرات برخی اقلام، وارادات بیرویه، تسعیر ارز صادراتی و مواردی از این دست، بر اهمیت فراوان نرخ ارز بر صنایع اساسی و در نتیجه بازار مالی کشور صحه میگذارد.
در حال حاضربیش از ۴۰ صنعت در بازار سرمایه کشور حضور دارند که برای پرهیز از زیاده گویی در این مقاله به ۷ گروه صنایع شیمیایی ، بانک و موسسات اعتباری، فلزات اساسی ، چند رشته ای صنعتی، فرآوردههای نفتی، مخابرات و استخراج کانههای فلزی که حدود ۷۰ درصد از کل بازار سرمایه کشور را تشکیل میدهند میپردازیم. (رجوع شود به نمودار شماره ۱)
پس از بررسی های فوق به تاثیر افزایش نرخ ارز بر روی صنایع بورسی میپردازیم. بطور کلی نرخ ارز از جنبههای مختلفی میتواند بر این صنایع تاثیرگذار باشد که به اختصار در این مقاله، به تاثیر افزایش نرخ ارز از دو جنبه درآمد و هزینهها میپردازیم و در نهایت برآیند این تاثیر را در سود ناخالص صنایع مشاهده میکنیم.
بطور کلی میتوان بیان نمود که درآمدهای صنایع تقریبا اثر مستقیمی را از افزایش نرخ ارز میپذیرند. علت استفاده از عبارت تقریبا در جمله فوق بخاطر قیمتگذاری محصولات برخی از صنایع از سوی دولت یا نهادهای دولتی است. این قیمتگذاریها را میتوان در صنایعی همچون صنعت روغنهای خوراکی، صنعت خودرو و ... به عینه مشاهده نمود.
در نقطه مقابل، افزایش نرخ ارز همچنین باعث افزایش هزینههای تولید در صنایع میشود. هزینههای تولید از سه آیتم هزینه مواد اولیه، هزینه دستمزد و هزینه سربار تشکیل شده است.
هزینههای دستمزد از جنس ریالی است و میزان تغییرات آن هر سال از سوی دولت اعلام میشود. وزن این هزینه در بهای تمام شده از صنعتی به صنعت دیگر متفاوت است. بطور مثال در صنعت فلزات اساسی این هزینه حدود ۹ الی ۱۰ درصد از بهای تمام شده را به خود اختصاص می دهد در حالیکه وزن این هزینه در صنعت پتروشیمی به حدود ۲ تا ۳ درصد میرسد.
دیگر آیتم هزینههای تولید صنایع، هزینههای سربار است. هزینههای سربار به هزینههای تولیدی اطلاق میشود که در دو دسته هزینه مواد اولیه و هزینه دستمزد قرار نمیگیرد. این هزینهها شامل هزینههای انرژی (آب، برق، گاز) و هزینه-های نگهداری، انبارداری و... میشود که این هزینهها نیز بیشتر بصورت ریالی میباشند و همانند هزینههای دستمزد از نرخ ارز تاثیر نمیپذیرند.
مهمترین بخش بهای تمام شده صنایع که از افزایش نرخ ارز تاثیر میپذیرد، هزینه مواد اولیه است. برخی صنایع کاملا تحت تاثیر نرخ محصولات جهانی قرار دارند و در نتیجه افزایش نرخ ارز نیز موجب افزایش هزینه مواد اولیه در این صنایع میشود و برخی صنایع نیز بصورت غیر مستقیم از این امر تاثیر میپذیرند. از این حیث، گروه محصولات شیمیایی همبستگی قابل توجهی با قیمت نفت دارد و در نتیجه با توجه به کاهش قیمت جهانی نفت، کاهش قیمت محصولات تولیدی این شرکتها را نیز به همراه داشته است. اما از سوی دیگر با توجه به برداشته شدن تحریمها و امکان صادرات بیش از پیش میتوان گفت که در صورت افزایش نرخ ارز شرکتهای فعال این صنعت، درآمد مناسبی را از محل تسعیر ارز شناسایی کرده و این امر باعث میشود که تا حدی اثر کاهش قیمت جهانی نفت را بر روی این صنعت خنثی کند.
از آنجا که قسمت اعظمی از هزینههای سربار در شرکتهای پتروشیمی مربوط به هزینه گاز مصرفی(چه به عنوان خوراک و چه سوخت) است و این هزینه از سوی شرکت صنایع پتروشیمی ایران بصورت ارزی محاسبه میگردد، در نتیجه افزایش نرخ ارز در شرکتهای پتروشیمی منجر به افزایش بهای تمام شده این شرکتها و در نتیجه کاهش درآمدهای آنها میشود.
در بین شرکتهای فعال در گروه صنعت فلزات اساسی، افزایش نرخ ارز باعث افزایش درآمد شرکتهای صادراتی همچون فملی، فاسمین و ... میشود.
در ارتباط با تاثیر افزایش نرخ ارز بر صنعت دارو میتوان بیان نمود که از آنجاییکه به صنعت دارو، ارز مبادلهای تخصیص داده میشود در نتیجه با افزایش نرخ ارز مبادلهای شاهد تاثیر این افزایش بر سودآوری شرکتهای فعال در این صنعت خواهیم بود. بخشی از مواد اولیه این شرکتها وارداتی است در نتیجه افزایش نرخ ارز منجر به افزایش هزینههای تولید و در نتیجه افزایش بهای تمام شده در این شرکتها خواهد شد.
در نقطه مقابل با توجه به اینکه عمده واردات مواد اولیه این صنعت از اروپا و با نرخ ارز یورو صورت میپذیرد و همچنین با توجه به همبستگی منفی بین نرخ دلار و یورو در سالیان اخیر شاهد افزایش سودآوری شرکتهای دارویی متناسب با رشد قیمت دلار بودهایم.
از اثرات منفی افزایش نرخ ارز در صنایع میتوان به افزایش هزینهی تجهیز و نوسازی ماشینآلات و افزایش هزینههای طرح توسعه شرکتها اشاره کرد. با افزایش نرخ ارز ممکن است بازدهی طرحهای توسعه صنایع زیر سوال برود و همچنین در برخی صنایع ممکن است این افزایش نرخ منجر به کندی روند تکمیل طرحها گردد (همانند معدنیها). همچنین افزایش نرخ ارز بر روی هزینه بازپرداخت تسهیلات ارزی صنایع مختلف تاثیر گذار است و با افزایش این هزینه، شاهد افزایش هزینههای مالی صنایع و در نتیجه کاهش درآمدهای صنایع خواهیم بود.
در نقطه مقابل و از جنبه درآمدهای صادراتی رشد نرخ ارز برای عمده صنایع اساسی کشور مطلوب ارزیابی میگردد. در نتیجه گیری این بخش و با توجه به برآیند مطالب عنوان شده، میتوان بیان نمود که افزایش منطقی نرخ ارز به سود اقتصاد کشور است و نتیجتا بازار سرمایه به عنوان نماگر اقتصاد کشور نیز از این افزایش تاثیر بسزایی میپذیرد.
در نهایت در نمودار زیر همبستگی بین برخی از صنایع بورسی که همبستگی بالایی با نرخ ارز دارند را مشاهده میکنید. (رجوع شود به جدول شماره ۱)
تخمین ضریب همبستگی بین صنایع اصلی بورسی کشور با نرخ ارز تایید کننده مطالب عنوان شده در مورد تاثیرپذیری صنایع اساسی کشور از نرخ ارز بر این اساس و با توجه به محاسبات صورت گرفته صنعت محصولات شیمیایی دارای بالاترین همبستگی با نرخ ارز میباشد. این امر با توجه به صادراتی بودن عمده این محصولات و تاثیرپذیری شدید از نرخهای جهانی این محصولات دور از انتظار نمیباشد.
گروه فلزات اساسی، کانههای فلزی، نفتی، بانکی، دارویی و خودرویی در رتبههای بعدی از نظر همبستگی با نرخ ارز میگیرند. نکته جالب توجه در این رتبه بندی همبستگی مثبت و بالای صنایعی است که درصد بالایی از بازار مالی کشور را در اختیار دارند و از این جنبه بسیار حایز اهمیت میباشد.
نمودار شماره ۳ بیانگر همسویی بین نوسانات شاخص صنایع منتخب با نوسانات ماهانه نرخ دلار طی ۸ سال اخیر میباشد. در این بین، با توجه به شکل و فرم نوسانات همسویی بیشتری بین نوسانات دو گروه محصولات شیمیایی و همچنین نفتی با نرخ ارز نسبت به سایر گروهها مشاهده میگردد.
* این مقاله توسط آقای مجید ششمانی، احسان محمدیان نیک پی و یاسر قاسمی به رشته تحریر در آمده است.
مجید ششمانی
m_sheshmani@yahoo.com
