علیرضا صادق- ترکیه روزهای عجیبی را سپری می‌کند. این کشور البته با کودتا غریبه نیست و پیش از این ۴ کودتای نظامی را تجربه کرده است. آن چه این تجربه را متفاوت از کودتاهای قبلی می‌کند، شکست کودتا در پی حضور انبوه مردم و برقرار ماندن دولت ترکیه است. رجب طیب اردوغان و هوادارنش به سرعت توانستند به کودتایی که شامگاه جمعه دو شهر استانبول و آنکار را در نوردیده بود غلبه کنند و دولت کودتا تا سپیده دم شنبه هم دوام نیاورد.
به دنبال این تحولات و از بامداد شنبه خیابان‌های ترکیه محل تجمع و حضور هواداران دولت اردوغان و سایر مخالفان کودتا بوده است. تجمعاتی که هنوز هم ادامه دارد. به موازات این رخدادهای خیابانی دولت ترکیه دست به دستگیری‌های گسترده‌ای زده و صدها نفر از نیروهای ارتش و پلیس و حتی قضات این کشور را دستگیر و روانه زندان کرده است. حزب حاکم عدالت و توسعه و شخص رئیس‌جمهور ترکیه از نخستین ساعات پس از شکست کودتا نیروهای وابسته به فتح الله گولن رهبر مذهبی تبعیدی در پنسیلوانیا آمریکا را عامل این تلاش برای براندازی معرفی کرده بودند. بخش عمده‌ای از دستگیری‌های روزهای اخیر نیز به افراد مظنون به وفاداری به گولن اختصاص داشته است.
خشم عمومی نسبت به کودتاچیان و اراده جدی مقامات دولت و حزب حاکم برای برخورد با مخالفان حتی نگرانی‌های عمده‌ای در خارج از ترکیه ایجاد کرده است. طی روزهای گذشته وزیر امور خارجه ایالات متحده و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا خواهان رعایت حقوق متهمان کودتا و تداوم حکومت قانون دراین کشور شده‌اند. یکی از عمده‌ترین نگرانی‌ها زمزمه بازگشت حکم اعدام به مقررات جزایی ترکیه است. مجازاتی که سال‌هاست از قوانین ترکیه حذف شده است. با این حال هم مردم خشمگین در شعارهای خود در خیابان‌ها و هم برخی دولتمردان ترکیه از احتمال بازگشت این مجازات به قوانین ترکیه سخن گفته‌اند.
*ابهامات پیرامون روند کودتا
با گذشت چندین روز از کودتا هنوز به صورت کامل طراحان و مجریان و مراحل این اقدام ناکام معرفی نشده‌اند. با این حال خبرهای غیر رسمی مختلفی در رسانه‌های خبری جهان در این مورد وجود دارد.
از جمله مهم‌ترین خبرها در مورد کودتا از قول یک مقام آگاه نظامی توسط خبرگزاری رویترز منتشر شده است. بر اساس ادعای این مقام که رویترز از او نام نبرده است، در مدت زمانی که رئیس جمهور ترکیه در شب کودتا در حال بازگشت به استانبول با یک جت مسافربری بوده، دو هواپیمای F-16 کودتاچیان این هواپیما و دو هواپیمای نظامی محافظ آن را در تیررس داشته و حتی رادارهای خود را بر روی هواپیمای اردوغان قفل کرده بودند. این که چرا این هواپیماها اقدام به شلیک نکرده‌اند به گفته این مقام نظامی یکی از رازهای بزرگ کودتا است.
از دیگر اطلاعات مهم منتشر شده پیرامون حوادث کودتا، حمله ۴ هلی‌کوپتر به محل اقامت اردوغان در مارماریس بوده است. در حالی که رئیس‌جمهور ترکیه تنها ۱۵ دقیقه قبل این محل را ترک کرده بود. بر اساس گزارش رویترز حدود ۲۵ سرباز با استفاده از طناب از این هلی‌کوپترها پیاده شده و محل را به رگبار گلوله بسته‌اند.
رجب طیب اردوغان نیز در مصاحبه‌ای با تلویزیون CNN از برخی حوادث در شب کودتا سخن گفته است. از جمله این که برج مراقبت فرودگاه آتاتورک در اختیار کودتاچیان بوده و چراغ‌های باند این فرودگاه نیز خاموش بوده است. با این حال اردوغان به خلبان دستور می‌دهد که در صورت لزوم با استفاده از چراغ‌های هواپیما فرود بیاید اما در آخرین لحظات چراغ‌های باند نیز روشن می‌شوند.
علیرغم انتشار این جزئیات هنوز ابهامات بسیاری در مورد روند کودتای جمعه شب و نیز نحوه طراحی نقشه کودتا وجود دارد.
*کودتاچیان چه گروهی هستند؟
علاوه بر ابهام در مورد روند کودتا هنوز دقیقا مشخص نیست که کودتاگران به کدام گروه سیاسی تعلق داشته و با چه انگیزه‌ای دست به این اقدام نظامی زده‌اند.
روشن است که کودتا به صورت عمده توسط عناصری از نیروی هوایی ارتش ترکیه و نیز ژاندارمری این کشور طراحی و اجرا شده است. بدنه اصلی ارتش ترکیه از این کودتا تبری جسته و فرمانده کل ستاد ارتش نیز در مدت زمان کودتا تحت گروگان کودتاچیان بوده است.
اما وابستگی‌ها و دیدگاه‌های سیاسی کودتاگران هنوز روشن نیست. پاسخ رسمی دولت ترکیه در روزهای اخیر تکرار اتهام به فتح الله گولن و نسبت دادن کودتا به هواداران او بوده است. با این حال هنوز سند قابل اتکایی در این مورد منتشر نشده است.
ازگی بساران روزنامه‌نگار ترک در مطلبی که در وبسایت بی بی سی انگلیسی منتشر کرده است به بررسی احتمالا مختلف در مورد عاملان کودتا پرداخته است. بساران سه فرضیه را در این مورد مطرح کرده است.
فرضیه نخست چیزی است که این روزها بیشتر در فضای مجازی از آن صحبت می‌شود و آن طراحی کودتا توسط خود اردوغان است. با این هدف که بهانه لازم برای سرکوب مخالفان را فراهم آورد. با این حال بساران معتقد است که عقل سلیم حکم می‌کند که توالی رخدادهای کودتا به نحوی نبوده است که شائبه برنامه‌ریزی شدن آن را تقویت نماید.
فرضیه دوم بیشتر از سوی کردها مطرح شده است. بر این اساس کمالیست‌های سکولار در ارتش ترکیه هواداران گلن را به سوی انجام این کودتا سوق داده‌اند. با علم به این که کودتا شکست خواهد خورد و مقدمات پاکسازی آن‌ها از ارتش مهیا خواهد شد.
فرضیه سوم هم که از سوی پلیس ترکیه مطرح شده است بر این دلالت دارد که طرفداران گولن با علم به این که دولت به زودی قصد دستگیری آن‌ها را دارد دست به این اقدام زده و در واقع مجبور شده‌اند طرح خود را زودتر از موعد به اجرا درآورند. امری که احتمالا در کم بودن نیرو و توان کودتاچیان-از مهم‌ترین عوامل شکست کودتا- موثر بوده است.
با این حال و علیرغم پذیرش هر یک از این فرضیات باز هم ابهامات مهمی به خصوص در مورد نقش هوادران گولن در این کودتا وجود دارد. نخست آن که هواداران گلن به خصوص در جریان سرکوب نظامیان سکولار در ارتش نشان داده‌اند که علاقه چندانی به اعمال خشونت ندارند و شیوه‌هایی مانند پرونده‌سازی و تعقیب و مراقبت را ترجیح می‌دهند. از سوی دیگر بیانیه کودتاچیان که در شب کودتا توسط مجری تلویزیون ملی ترکیه قرائت شد واجد سویه‌های تند کمالیستی بود. و حتی برخی از عبارات استفاده شده در آن از کلمات آتاتورک الگوبرداری شده بود. امری که تردیدهای جدی پیرامون نقش گلنیست‌ها در کودتا ایجاد می‌نماید.
*فضای مه‌آلود سیاسی
گذشته از ابهامات پیرامون هویت عاملان کودتای نافرجام آن چه در شرایط فعلی ذهن تحلیلگران مسائل این کشور را مشغول کرده است، آینده عرصه سیاست داخلی ترکیه و به خصوص رویه‌ای است که اردوغان در قبال مخالفان خود در پیش خواهد گرفت. او از سوی بسیاری از احزاب و افراد مخالف و حتی برخی متحدان سابق خود در حزب عدالت و توسعه در معرض اتهام کوشش برای متمرکز کردن ابزاهای قدرت در دست خود بوده است و بیم آن می‌رود که آشفتگی فضای سیاسی در پی کودتا فرصتی برای پیش بردن پروژه‌های جاه‌طلبانه او مهیا نماید.
ترکیه با بحران‌های خارجی بزرگی چون جنگ داخلی در سوریه مواجه است و درگیری‌های نظامی متعددی نیز با جدایی طلبان پ.ک.ک دارد. از سوی دیگر امنیت ملی این کشور در ماه‌های اخیر با اقدامات تروریستی داعش هم به شدت به چالش کشیده است. اینک آشفتگی و بحران در فضای سیاسی ترکیه در پی کودتا نیز بر این مجموعه افزوده شده است و چشم اندازی مه‌آلود را پیش‌روی مردم این کشور نهاده است.
